Lamandi hugsun

Maður sem stundum má taka mark á sagði einhvern tíma: "Ég er að verða soldið skeptískur á þetta krítíska attitjút." Það væri ef til vill oftar hægt að taka mark á blessuðum manninum ef hann kynni að haga orðum sínum á íslensku, en setninguna hér að framan mætti kannski þýða sem svo: "Ég er að verða efins um gildi gagnrýnnar hugsunar."

Orð þessa vafasama efasemdamanns eru þar að auki undarleg í ljósi þess, að oft er haft á því orð að það skorti einmitt á gagnrýna hugsun í umræðunni á Íslandi. Menn eru sagðir slá fram órökstuddum fullyrðingum og éta hugsunarlaust upp eftir öðrum einhverja hleypidóma sem væru þeir einfaldlega staðreyndir og ekki þurfi frekar vitnanna við. Að ekki sé nú minnst á þegar menn vísi í fullyrðingar yfirvalda eða "almannaróm" til að staðfesta eigin orð.

En er það alveg rétt að skortur sé á gagnrýnni afstöðu í "umræðunni"? Er ekki þvert á móti ástæða til að ætla, ef nánar er að gáð og hlustað um stund á umræðuna, að gagnrýnin hugsun vaði uppi í íslensku samfélagi sem aldrei fyrr, allsendis agalaust? (Út af fyrir sig kæmi það víst engum á óvart að skorti aga í því sem Íslendingar gera.)

Áður en lengra er haldið er rétt að staldra við - kannski í anda hinar sönnu gagnrýnu hugsunar - og spyrja hvað gagnrýnin hugsun sé eiginlega. Og þá vill svo til, að vel ber í veiði. Fyrir tæpum tuttugu árum spurði Páll Skúlason, heimspekingur og núverandi rektor Háskóla Íslands, að því í útvarpserindi hvort hægt væri að kenna gagnrýna hugsun. (Fyrirlesturinn birtist síðar í bókinni Pælingar, sem kom út 1987.) Þar segir Páll: "Gagnrýnin hugsun er fyrst og fremst fólgin í viðleitni til að rannsaka hlutina, láta engar tilhneigingar, langanir eða tilfinningar hlaupa með sig í gönur."

Þetta hljómar skynsamlega og varla getur efasemdamaðurinn sem vitnað var í hérna í upphafi hafa verið að andmæla því að farið sé eftir þessum orðum Páls? Kannski var efasemdamaðurinn öllu heldur að finna að því hversu hætt virðist við því að svokölluð gagnrýnin hugsun breytist í lamandi hugsun. Það gerist þegar menn leggja upp með gagnrýna hugsun en missa hana úr böndunum, ef svo má segja, og hún breytist í einhverskonar allsherjarneikvæðni og sjálfkrafa höfnun á orðum viðmælandans.

Gagnrýnin hugsun fer úr böndunum vegna þess að litið er á viðmælandann sem andstæðing og "samræða" við hann breytist í kappræðu. Fyrsta viðbragðið við öllu sem hann segir er að hafna því. Menn gleyma sér og verða heitir eins og í leik - samræðan verður að íþróttakappleik þar sem öllu skiptir að leggja andstæðinginn að velli. (Þess vegna eru skipulagðar kappræður eins og kenndar eru og stundaðar í íslenskum framhaldsskólum stórkostlega vafasamar). Þetta er einmitt megineinkenni allrar opinberrar "umræðu" og kannski þess vegna sem svo oft er erfitt að fá botn í hana og sjá hvort hún eigi sér eitthvert markmið annað en sjálfa sig.

Og þetta er líka megineinkenni allrar pólitískrar umræðu á Íslandi - og víðar - og ástæðan fyrir því að hún er jafn lamandi og tilgangslaus og raun ber vitni, nema maður sé í eðli sínu íþróttamaður og líti á öll mannleg samskipti sem íþróttakappleik. En þetta - að líta jafnan á viðmælandann sem andstæðing sem þurfi að sigra - hefur í rauninni lítið með gagnrýna hugsun að gera, eins og Páll benti á: "Tilhneiging manna til að finna að skoðunum og verkum annarra og jafnvel sínum eigin á í sjálfu sér ekkert skylt við gagnrýna hugsun."

Ef þetta er rétt hjá Páli má ef til vill til sanns vegar færa að það skorti á gagnrýna hugsun í "umræðunni", þótt ekki skorti þar á meinta gagnrýna hugsun sem farið hefur úr böndunum og breyst í lamandi hugsun.

En hvers vegna skyldi vera svona hætt við því að gagnrýna hugsunin, sem menn leggja upp með í góðri trú, fari úr böndunum? Líklega er skýringin sú, að það gleymist að gagnrýnin hugsun þarf sjálf á gagnrýni að halda. Ekki svo að skilja að maður eigi sífellt að draga eigin orð í efa (slíkt myndi líklega fljótt gera mann eitthvað undarlegan), heldur þarf maður að gefa öðrum færi á að gagnrýna mann. Þetta gengur auðvitað alveg þvert á grundvallarreglur kappræðunnar og er ef til vill þess vegna eitur í beinum mikilla íþróttamanna.

Og það er líklega alveg borin von að þetta geti nokkurn tíma orðið alsiða í stjórnmálaumræðu, vegna þess að lykillinn að svona sjálfsgagnrýni er fólginn í því sem annar heimspekingur, Þjóðverjinn Hans-Georg Gadamer, kallaði "hæfileikann til að hlusta á [viðmælandann] í þeirri trú, að hann kunni að hafa rétt fyrir sér". Stjórnmálamaður sem tæki upp á því að samsinna orðum pólitísks andstæðings væri eins og fótboltamaður sem viljandi skoraði sjálfsmark.

Kannski finnst einhverjum þetta hljóma eins og rassvasaheimspeki af ódýrustu og flötustu gerð, ættuð úr smiðju mjúka og skilningsríka mannsins sem er löngu orðinn úreltur. En því má ekki gleyma að ef þessi krafa á að skila einhverjum árangri verður hún að vera algild. Það er að segja, það verða allir að gera hana til sjálfra sín, og þar af leiðandi má maður ætlast til þess að viðmælandinn geri hana til sín og sé tilbúinn til að hlusta á mann og taka mark á því sem maður hefur að segja. Það mætti kannski kalla þetta "uppreisn mjúka mannsins".

(Viðhorf, Morgunblaðið, 28. apríl, 2004)

Athugasemdir

[Tómas Þóroddsson, 10.3.2007 kl. 21:48]

Virkilega áhugavert hjá þér.