Um tvítyngi

Viðhorf, Morgunblaðið 28. febrúar, 2006

Er eitthvað til sem hægt er að kalla "eiginlega ensku"? Enska er útbreiddasta tungumál sem nokkurntíma hefur verið til í heiminum. Nú er áætlað að hálfur annar milljarður manna tali hana, og samkvæmt nýlegri breskri könnun mun fjöldi þeirra sem eru að læra ensku ná tveim milljörðum innan tíu ára. Þetta kom nýverið fram í umfjöllun kanadíska dagblaðsins The Globe and Mail um stórsókn enskunnar. Bara í Kína eru núna um 250 milljónir manna að læra ensku. Þeir sem tala ensku sem annað mál eru nú orðnir fleiri en þeir sem eiga hana að móðurmáli. Og þetta fólk, sem hefur ensku að öðru máli, talar hana með sínum hætti - bætir í hana orðum og framburði.

Þetta gerist vegna þess að enskan er orðin heimsmál. Þar með er hún í grundvallaratriðum orðin öðru vísi en mál sem bundin eru við ákveðna staði í heiminum, eins og til dæmis íslenska eða finnska. Og þar af leiðandi er ekki hægt að nota sömu forsendur og mælikvarða þegar maður talar um enskuna og þegar maður talar um íslensku. Það er til dæmis ekki hægt að tala um "eiginlega ensku", þótt ef til vill sé hægt að tala um eiginlega íslensku.

Þess vegna eru það ónýt rök að segja ómögulegt að Íslendingar geti orðið tvítyngdir vegna þess að þeir geti ekki lært ensku til hlítar, og séu í rauninni mun verri í henni en þeir sjálfir halda í heimóttarskap sínum.

Það eru til óteljandi afbrigði af ensku. Hver þeirra er hin "eiginlega enska"? Það er til kínversk enska (kínenska), hindi-enska, bresk-enska, bandarísk-enska, kanadísk-enska - og hvers vegna í veröldinni ekki ísl-enska? Þótt maður sé ekki fæddur í Bretlandi getur maður náð góðum tökum á ensku. Og þótt maður sé fæddur í Bretlandi getur maður haft takmarkað vald á ensku. Ég bendi á að Bandaríkjaforseti er fæddur í enskumælandi landi. Þarf frekari vitnanna við?

Og dæmið um Bush sýnir líka að kunnátta í "eiginlegri ensku" er fjarri því að vera skilyrði fyrir því að maður komist til metorða í heiminum. Jean Chrétien, fyrrverandi forsætisráðherra Kanada í hátt í áratug, talar afskaplega "óeiginlega" og á köflum algerlega óskiljanlega ensku.

Þegar talað er um að það sé æskilegt að Íslendingar verði tvítyngdir er ekki verið að tala um að við förum öll að hljóma eins og Hugh Grant. Við myndum líklega læra einhverskonar ísl-ensku. (Ef Íslendingur talar ensku án þess að rembast sérstaklega við einhvern tiltekinn hreim kemur í ljós hreinn og tær íslenskur hreimur sem er að ég held líka mjög vel skiljanlegur). Hvort orðaforðinn er takmarkaður eða ekki fer eftir hverjum og einum, hversu lunkinn hann er við að læra tungumál. Það er ekki sjálfgefið að enskur orðaforði Íslendings sé takmarkaður og geri hann hallærislegan í augum fólks sem talar ensku að móðurmáli. Afskaplega mörgum Bandaríkjamönnum finnst ekkert hallærislegt við Bush, og leyfi ég mér þó að fullyrða að margir Íslendingar tala betri ensku en hann.

Enska sem heimsmál lýtur líka að því leyti öðrum grundvallarlögmálum en staðbundin og menningarbundin mál, að mælikvarðinn á hana er allt annar en mælikvarðinn á menningarbundin mál (til dæmis íslensku). Mælikvarðinn á ensku sem heimsmál er skiljanleiki. Enska sem heimsmál er fyrst og síðast samskiptatæki. Íslenska sem menningarbundið mál er ekki fyrst og síðast samskiptatæki. Þess vegna er ekkert vit í því að bera saman heimsensku og íslensku. Þetta eru í grundvallaratriðum gerólík fyrirbæri.

Ef út í það er farið er líklega hægt að líta á ensku sem bæði heimsmál og sem menningarbundið mál, eða öllu heldur nokkur menningarbundin mál - í Skotlandi, Englandi, Írlandi, Kanada, Ástralíu, Bandaríkjunum og vísast fleiri menningarsvæðum þar sem íbúar hafa sérstaka útgáfu af ensku að móðurmáli. En það er ekki menningarbundin enska sem verið er að tala um í umræðunni um tvítyngi.

Þeir sem eru á móti hugmyndum um að reynt verði að auka möguleika Íslendinga á tvítyngi óttast kannski sumir að með því verði íslenskunni útrýmt. En rannsóknir sem gerðar hafa verið í Kanada á börnum innflytjenda benda til að það sé engin ástæða til að óttast um móðurmálið, sé það talað á heimilinu og innan fjölskyldunnar, þótt börnin læri ensku og tali hana við vini sína (sem vísast eru sprottnir úr einhverjum allt öðrum menningarheimi og eiga sér allt annað móðurmál) og í skólanum. Þótt vissulega séu aðstæður á Íslandi og í Kanada ekki sambærilegar gefa þessar niðurstöður þó vísbendingu um að ekki þurfi endilega að hafa miklar áhyggjur af íslenskunni þótt ensku sé bætt við.

Auk þess er ástæða til að ætla að vegna þess að menningarbundið móðurmál á borð við íslensku er öðru vísi fyrirbæri en tungumál á borð við heimsensku, sem fyrst og fremst er samskiptatæki, sé lítil hætta á að það síðarnefnda gangi af því fyrrnefnda dauðu.

Hvers vegna skyldu þeir sem leggjast gegn hugmyndum um tvítyngi hneigjast til að brennimerkja talsmenn tvítyngis óvini íslenskrar tungu? Hefur yfirleitt verið reynt að komast að því hvort aukin enskukennsla og -kunnátta á Íslandi myndi í raun og veru ógna íslenskunni? Eða hafa menn að rammíslenskum hætti bara látið skáldlega eðlisávísun og málglaða menn ráða ferðinni í þessu efni?