Taugafræðileg útskýring á áhættusækni

Áhættusækni var eitt af einkennum íslensku útrásarvíkinganna. Samkvæmt nýrri rannsókn á áhættusækni sér taugafræðilegar skýringar. Þetta er athyglisverð lesning fyrir Íslendinga einmitt núna.

Hinir áhættusæknu hafa samkvæmt þessu minna af dópamínviðtökum í heilanum. Þetta er einnig einkenni þeirra sem eru líklegir til ofneyslu hverskyns fíkniefna.

"Animal experiments have already shown that, like humans, some respond differently to novel environments - and those who explore them are more likely to self-administer cocaine when given the chance," segir í frétt BBC.

Þetta virðist vera einhverskonar ónæmi fyrir umhverfinu, sem leiðir til þarfar fyrir meiri og sterkari áreiti en þeir þurfa sem hafa eðlilega dópamínviðtaka.

Trúarlíf eykur sjálfsstjórn

"Researchers around the world have repeatedly found that devoutly religious people tend to do better in school, live longer, have more satisfying marriages and be generally happier." Ný rannsókn á sígildu viðfangsefni rennir stoðum undir þá kenningu að trúarlíf auki manni sjálfsstjórn og hamingju.

New York Times segir frá þessu. Bráðathyglisvert. Ég hef ekki heyrt um þetta fyrr, en greinilega er ekki um neinn nýjan vísdóm að ræða.

“We simply asked if there was good evidence that people who are more religious have more self-control ... For a long time it wasn’t cool for social scientists to study religion, but some researchers were quietly chugging along for decades. When you add it all up, it turns out there are remarkably consistent findings that religiosity correlates with higher self-control.” 

"Irrational exuberance"

Bráðathyglisverð grein eftir sálfræðing, Stephen Greenspan, um ástæður fjárfestingamaníu á borð við þá sem greip íslensku þjóðina. Það sem líklega hefur ráðið mestu var það sem nefnt er "social feedback loop," að viðbættum "irrational exuberance" og svo dágóðum skammti af trúgirni.

Stephen þessi kveðst óskyldur Alan með sama eftirnafn, og segir m.a. frá því hvernig hann féll sjálfur í Ponzi-gildru Madoffs. Þótt greinin fjalli aðallega um Ponzi-gabb á það sem fram kemur að flestu leyti við um bólur eins og þá sem er nýsprungin hér.

Spurningin er hvort íslenska fjárfestingabólan passi ekki snyrtilega á listann yfir þær fjárfestingarmaníur sem útskýranlegar eru með "the feedback loop theory of investor bubbles" eftir Robert Schiller, sem Greenspan vitnar í.

(Stærð bólunnar má lesa úr tölum um stöðu Úrvalsvísitölunnar nú og þegar hún var hæst; núna mun hún vera tuttugu sinnum lægri en þegar bólan var þanin sem mest).

Grein Stephen Greenspan er hér.

Við erum í miðri byltingu

Enn fjölgar vísbendingunum um að Ísland sé ekki einungis í miðri fjármálakreppu heldur einnig í miðri byltingu. Ef til vill blasir ekki beint við, að nú standi yfir bylting. Þegar maður hugsar um byltingu dettur manni í hug ofbeldi og blóð, herskár mannfjöldi sem “tekur á sitt vald”, eins og sagt er í fréttum, opinberar stofnanir.

  Hin eiginlega framvinda byltingar er aftur á móti með allt öðrum hætti, og ekki nærri eins dramatísk. Meira að segja mætti halda því fram, að kjarninn í byltingum sé svo lágstemmdur að hann fari hreinlega framhjá fjölmiðlum, sem aldrei kveikja á neinu nema það sé hávaðasamt og dramatískt.

  Það sem fjölmiðlar sjá og greina frá sem “byltingu” eru fjöldasamkomur, þrumandi ræðumenn og því um líkt, það er að segja, atburðir sem falla að hinni fyrirfram gefnu skilgreiningu á byltingum, skilgreiningu sem fengin er úr fréttum, sögum og jafnvel kvikmyndum, en ekki raunveruleikanum, sem er allt of hægfara og tilbreytingarsnauður til að athyglisbrostnir fjölmiðlar taki eftir honum.

  En hverjar eru þá þær vísbendingar um að bylting standi yfir, sem hefur mátt sjá undanfarið, ef að er gáð?

  Bylting felur í sér að viðtekið viðmið hverfur og annað kemur í staðinn. Viðmið er þær fyrirfram gefnu forsendur sem ekki er efast um þegar staða mála er vegin og metin og ákvarðanir teknar um hvaða viðfangsefni það séu sem leysa þurfi, með hvaða hætti þurfi að leysa þau, hverjir megi takast á við þau, og ef til vill umfram allt hvað geti talist lausn á viðfangsefninu.

  Og viðmið búa ekki síst í fólki með fastmótaðar hugmyndir og lífsgildi. Lokahnykkur byltinga er í því fólginn, að síðustu einstaklingarnir af gömlu kynslóðinni hverfa af hinum opinbera vettvangi. Hér í gamla daga var þetta fólk fjarlægt með hinum ruddalegasta hætti, oft með því að gera það bókstaflega höfðinu styttra, en sem betur fer er sá ósiður nú aflagður. Nú er fólk sent í launaða útlegð.

  Byltingar byrja á mjög eindreginni tilfinningu fyrir því, að ríkjandi aðferðir dugi ekki til að leysa aðsteðjandi vanda. Hér á landi fylgdumst við þannig lengi með vonlausri baráttu Seðlabankans við að ná verðbólgumarkmiði. Margir höfðu orðið heiftarlega á tilfinningunni að verðbólgumarkmið og stýrivextir væru vitagagnslaus tæki til að leysa þann vanda sem að steðjaði.

  Hérlendis hefur lengi verið um það þegjandi samkomulag að framkvæmdavaldið sé hið eiginlega löggjafarvald. Þetta sést á því, að hér er lögð mikil áhersla á að mynda ríkisstjórn með stóran meirihluta á þingi. Minnihlutastjórnir þykja algjört neyðarbrauð. Nú hefur þögnin um þetta samkomulag verið rofin, og þar með samkomulagið. Nokkrir þingmenn – meira að segja stjórnarliðar – vilja breytingu á þessu ríkjandi ástandi.

  Ný kynslóð þingmanna og ráðherra, sem hefur öðru vísi hugsunarhátt en fyrri kynslóð, er nú skyndilega farin að láta í sér heyra, því að hún hefur orðið svo yfirþyrmandi tilfinningu fyrir því að þörf sé á nýjum aðferðum til að hægt sé að leysa aðsteðjandi vanda. Þórunn Sveinbjarnardóttir umhverfisráðherra og Björgvin G. Sigurðsson bankamálaráðherra eru fulltrúar þessarar nýju kynslóðar.

  Þau létu í ljósi þá skoðun, að efna beri til kosninga til að leita endurnýjaðs umboðs fyrir valdhafann. Þessi kynslóð telur að sú lýðræðisframkvæmd sem í kosningum felst sé svo mikilvæg að til hennar verði að grípa þrátt fyrir að ytri aðstæður séu langt í frá hallkvæmar. Þetta er til marks um öðru vísi forgangsröðun en hingað til hefur verið viðtekin.

  Eldri kynslóð sýnir þessum breyttu viðhorfum andstöðu. Fulltrúar þeirrar kynslóðar eru oddvitar stjórnarflokkanna. Það er svo enn ein vísbendingin um byltingu, að átökin milli kynslóðanna eru orðin sýnileg. Framvinda byltingarinnar verður svo með þeim hætti, að smám saman skipta fleiri og fleiri úr hópi fulltrúa hins fráfallandi viðmiðs um skoðun og fallast á hið nýja. Þeir sem allra fastast standa gegn því hverfa af sjónarsviðinu. Við sáum afgerandi dæmi um þetta einkenni byltinga þegar Guðni Ágústsson sagði skyndilega af sér og fór til Kanarí. Fleiri dæmi munum við sjá þegar bankastjórar Seðlabankans hverfa um leið og bankinn verður sameinaður Fjármálaeftirlitinu.

  Það hefur líka verið hluti af ríkjandi viðmiði hér á landi, að það væri hluti af íslenskri þjóðarvitund að við tilheyrum ekki Evrópusambandinu. Andstaða við ESB hér á landi hefur að miklu leyti átt rætur í þeirri hugsun að ESB-aðild væri ekki samræmanleg sjálfsskilgreiningu þjóðarinnar.

  Nú má sjá vísbendingu um að þetta sé að breytast, og að bráðum hættum við að skilgreina okkur með því sem við erum ekki, og förum að skilgreina okkur með því sem við erum. Það er að segja, þjóðernishyggjan sem var stór hluti gamla viðmiðsins hopar fyrir alþjóðahyggjunni sem er hluti nýja viðmiðsins.

  Þegar yfirstandandi bylting verður afstaðin verður Ísland breytt, fyrst og fremst vegna þess að hugmynd Íslendinga um sjálfa sig verður orðin öðru vísi en hún er núna. Þegar núverandi kynslóð ráðamanna hverfur af vettvangi kemur í staðinn kynslóð sem hefur mótast af erlendum hugmyndum, ekki síður en ömmum sínum.

(Birtist í Morgunblaðinu 26. nóvember)

Orðablæti

Í kynningarbæklingi frá Hinu íslenska bókmenntafélagi segir að Óraplágan eftir slóvenska samfélagsrýninn Slavoj Zizek sé „vitsmunaleg rússíbanareið" og „fræðilegt dýnamít". Það er langt í frá augljóst hvað átt er við með þessum lýsingum, og sannleikurinn er sá, að það dugar eiginlega ekki að lesa bókina sjálfa til að átta sig alveg á því um hvað hún er.

Þess vegna hefði verið æskilegt að formálinn að íslensku útgáfunni væri upplýsandi um bakgrunn og forsendur bókarinnar, og gæfi einhverja hugmynd um helstu áherslur í verkum Zizeks, ekki síst vegna þess að þetta er fyrsta bók hans sem út kemur í íslenskri þýðingu. En því miður er formálinn jafnvel myrkari texti en texti Zizeks sjálfs, og virðist helst vera tilraun til að herma eftir stíl hans.

Það má þó greina ýmsar kunnulegar forsendur sem virðast liggja Óraplágunni til grundvallar. Þannig virðist markmið Zizeks vera hin gamalkunna afhjúpun hulinna hvata sem leynast á bakvið það sem við gerum og segjum, og setjum fram sem viðhorf okkar og gildi. Það sem nánar tiltekið leynist þarna á bak við eru órarnir sem titill bókarinnar vísar til.

Hvergi lætur Zizek þess þó getið að þetta sé markmiðið, ef til vill vegna þess að honum er sjálfum ekki fyllilega ljóst hvað fyrir sér vakir, eða vegna þess að hann vill ekki setja upplifun lesandans á bókinni neinar skorður umfram þær sem óhjákvæmilegar eru til að yfirleitt sé hægt að lesa hana. Ef ég væri gefinn fyrir veðmál myndi ég reiða mig á fyrri ástæðuna; þá seinni mætti svo nota sem sennilegt yfirklór ef á væri gengið.

Óranna sér hvergi stað

Slavoj Zizek má hiklaust kalla Íslandsvin. Hann hefur komið hingað nokkrum sinnum og haldið fyrirlestra og lýst yfir aðdáun á landinu. Ég sá viðtal við hann sem Egill Helgason tók í sjónvarpsþætti sínum, og þar var Zizek aldeilis bráðskemmtilegur viðmælandi, líflegur og blátt áfram.

Það var því með þónokkurri eftirvæntingu sem ég hóf lestur Óraplágunnar, en ekki leið á löngu þar til augljóst var að skemmtilegur frásagnarmáti Zizeks í eigin persónu skilar sér alls ekki í skrifum hans - að minnsta kosti ekki í Óraplágunni, sem er að megninu til illskiljanlegur hrærigrautur af sjálfsögðum hlutum og skírskotunum í allt frá heimspeki Hegels til hnefaríðinga.

Illmögulegt er að koma auga á eitthvert meginþema í bókinni, nema ef vera skyldi þá hugmynd að með því að afhjúpa órana sem búa að baki athöfnum, viðhorfum og gildum megi útskýra þessar athafnir, viðhorf og gildi, það er að segja, afhjúpun óranna leiðir í ljós hvað er „í raun og veru" á ferðinni. Með enn öðrum orðum, órarnir eru hinn eiginlegi sannleikur um athafnir okkar, viðhorf og gildi.

Um kvikmyndina Underground, eftir Emir Kusturica, segir Zizek: „Einhvern veginn skýrir hann stöðu mála í þessum óreiðukennda heimshluta með því að draga órana að baki honum fram í dagsljósið" (bls. 173). Það er svo ýmislegt fleira sem er „útskýrt" í Óraplágunni með því að draga fram í dagsljósið meinta undirliggjandi óra.

„Meinta" vegna þess að þeirra sér í rauninni hvergi stað nema í rýni Zizeks. Og hvers vegna þessir meintu órar, sem hann kveðst sjá á bakvið hversdaginn, eiga að vera útskýring á því sem er raunverulega á ferðinni er ekki útskýrt. Lesandanum er látið eftir að trúa því eða ekki. Ef til vill væri þetta trúverðugra og meira sannfærandi ef málflutningurinn væri skýrari og hnitmiðaðri.

Samsæriskenning

Það dregur svo enn úr trúverðugleikanum að stundum fer textinn að hljóma eins og samsæriskenning, til dæmis í umfjöllun um meint „leynistríð" breska herforingjans Michaels Rose, foringja friðargæsluliðs Sameinuðu þjóðanna í Bosníu (UNPROFOR), og SAS-sérdeilda hans (bls. 76-77) í þágu Serba.

Skírskotanir í verk franska sálgreinandans Jacques Lacans eru fjölmargar í Óraplágunni, og ef til vill er grunnþekking á „táknrófi" hans forsenda þess að ná áttum í Óraplágunni. Ef svo er hefði mátt nota formálann til að útskýra það, en því miður er slíku ekki að heilsa.

Því má vera að lesandi sem ekki nær neinum tengslum við Órapláguna sé einfaldlega „utanaðkomandi athugandi", ófær um að upplifa „innri mikilfengleik" (bls. 87) textans. Þá er ekki um annað að ræða en fara að ráðum Björns Þorsteinssonar, ritstjóra Lærdómsrita bókmenntafélagsins, og „hrífast með og leyfa frumkraftinum í textanum að hafa sín áhrif" (bls. 399).

Ég held að það sé rétt hjá Birni að leiðin til einhverskonar „vitsmunalegrar upplifunar" (að ég segi ekki skilnings) á þessum texta er að nálgast hann til að byrja með á alveg ógagnrýninn hátt, og láta sig hafa óbragðið. Ekki ósvipað og unglingar gera þegar þeir eru að byrja að drekka - hella í sig viðbjóðslegum vodkanum þangað til áhrifa hans fer að gæta og gera neysluna auðveldari.

„Making of"-bók

En hvað er það þá sem Zizek er að afhjúpa í Óraplágunni? Hvernig eru órarnir sem búa að baki leiktjöldum mannlífsins?

Svo dæmi sé tekið bendir Zizek á, að í kvikmyndum sé nú komin fram ný gerð af „fölsku gegnsæi," sem best komi í ljós með öllum þeim aragrúa „Making of..."-mynda sem fylgi núorðið bandarískum stórmyndum. Í þessum myndum sé skyggnst á bakvið tjöldin, rætt við leikara, höfunda og ef til vill einnig tæknimenn.

Með þessum myndum sé látið líta út fyrir að framleiðsluferlið (gerð kvikmyndarinnar) sé ekki lengur dulið með afurðinni (kvikmyndinni), en sannleikurinn sé þó sá, að „í stað þess að uppræta tálsýn blætisins styrkir þessi innsýn í gagnvirki framleiðslunnar í raun blekkingu blætisins" (bls. 251), það er að segja, „Making of..."-myndir eru orðnar að sérstakri tegund kvikmynda sem hafa í rauninni sama hlutverki að gegna og kvikmyndirnar sem þær fjalla um, það er, þær eru afþreying.

„Þverstæðan er sú að framleiðsluferlið verður ekki lengur leynilegur vettvangur hins forboðna, þess sem ekki má sýna og skal dylja á bak við blætið, heldur tekur það sjálft að sér hlutverk blætisins sem heillar okkur með nærveru sinni" (sama). „Meginþverstæða síðnútímans (og ef til vill knappasta skilgreiningin á honum) er að sjálft framleiðsluferlið, afhjúpun gangvirkisins, verður að blæti sem hylur hinn ráðandi þátt formsins..." (bls. 252).

Þarna virðist Zizek skírskota til svonefndrar tæknihyggju, sem margir hugvísindamenn hafa rýnt í og gert að umfjöllunarefni undanfarna áratugi, og talið af hinu illa. Martin Heidegger var líklega þessara manna þekktastur (sbr. ritgerð hans frá 1953, „Spurning er varðar tækni"), og hér á landi hefur Páll Skúlason fjallað um þetta efni.

Í dægurmenningu nútímans birtist tæknihyggjan með þessum hætti, í vinsældum hliðarkvikmynda sem fjalla um framleiðsluferlið sjálft, og það þykir sjálfsagt mál að áhorfendur myndarinnar sjálfrar viti allt um tæknina sem notuð var við gerð myndarinnar, og sjái þannig í gegnum blekkinguna sem tæknibrellurnar skapa. Í mörgum tilvikum eru tæknibrellur mun öflugri auglýsing fyrir myndir en söguþráður þeirra eða jafnvel stjörnurnar.

Hugmyndin á bak við „Making of..."-myndir er sú, að þær dragi fram í dagsljósið það sem er á bak við tjöldin, og útskýri það þannig, eða sýni hvernig málum var „í rauninni" háttað við tökurn á myndinni sjálfri. En Zizek gengur skrefi lengra og afhjúpar afhjúpunina, bendir á að „Making of..."-myndir séu í rauninni líka blekking, þær eru sviðsettar og megintilgangur þeirra sé að selja kvikmyndina sjálfa. Þær eru ekki „óháð" greining á framleiðsluferlinu.

En nú vaknar sú spurning hvort menningarrýni eins og sú sem Zizek er kenndur við geti veitt óháða greiningu á tæknihyggju nútímans, eða sé einfaldlega sjálf angi af henni. Það þarf ekki mikið ímyndunarafl til að sjá bækur á borð við Órapláguna sem einskonar „Making of..."-bækur; það er að segja, þær fjalla um það ferli sem býr að baki menningu samtímans eins og hún birtist í menningarafurðum á borð við kvikmyndir, skáldsögur og margt, margt fleira.

Hefðbundin sannleiksleit

Hér að framan var nefnt að texti á borð við Órapláguna krefjist mikils umburðarlyndis af lesandanum og ógagnrýninnar nálgunar, að minnsta kosti til að byrja með, uns lesandinn hefur meðtekið textann nógu vel til að geta gert hann að forsendu gagnrýni sinnar á samfélagið. En hvers vegna skyldi lesandinn veita textanum þetta umburðarlyndi? Með öðrum orðum: Hvers vegna skyldi lesandinn nálgast Órapláguna á ógagnrýninn hátt?

Ýmis svör koma til greina við þessari spurningu. Ef til vill er lesandinn ungur og áhrifagjarn - eða nálgast hvaðeina með opnum huga, ef maður kann betur við það orðalag. Ef til vill hefur lesandinn séð og heyrt Zizek „live" og sannfærst um að hann sé frábær hugsuður. Nú eða þá að textinn hefur tekið „að sér hlutverk blætisins sem heillar okkur með nærveru sinni" (bls. 251).

Blæti (fetish) er það þegar hvöt beinist að einhverju tilteknu sem kemur í staðinn fyrir hið eiginlega viðfang, eins og til dæmis þegar kynhvöt beinist að hlutum en ekki manneskju; eða, eins og Zizek nefnir, þegar vald holdgervist í einni manneskju sem verður þess vegna viðfang blætis annarrar manneskju.

Texta- eða orðablæti myndi þá fela í sér að texti eða orð komi í stað áþreifanlegs veruleika, eða höfði sterkar til blætisdýrkandans en veruleikinn sjálfur. Að skrifa eða lesa um hlut eða athöfn er þá upplifað sem raunverulegra en að taka á hlutnum sjálfum eða framkvæma athöfnina.

Zizek virðist líta svo á (þótt ég verði að viðurkenna að ég er alls ekki viss um hver viðhorf hans eiginlega eru) að blætishugtakið feli í sér blekkingu. Að minnsta kosti má segja að upphafleg og hefðbundin skilgreining á því feli í sér „staðgengil", það er, eitthvað sem kemur í staðinn fyrir eitthvað sem upphaflega var. (Orðið „fetish" mun eiga ættir að rekja til portúgalska orðsins „feitico", frá 15. öld, er merkti falskan hlut.)

Því má ætla að greining Zizeks á órum og blæti í menningu nútímans hafi í rauninni það óyrta markmið að leiða í ljós sannleikann sem býr að baki órunum og blætinu, eins og að framan var nefnt í tengslum við kvikmyndina Underground. Heimspekin sem Zizek hefur fram að færa er því þegar nánar er að gáð hin hefðbundna sannleiksleit sem verið hefur leiðarstef heimspekinnar allt frá dögum Forn-Grikkja.

(Lesbók, 8. mars 2008)

Alan Sokal og vísindastríðið

Það er ekki oft sem atburðir í hugvísindadeildum háskóla komast í heimsfréttirnar. En uppátæki Alans Sokals rataði á forsíðu The New York Times 18. maí 1996 („það var að vísu heldur lítið í fréttum þann dag", segir Sokal sjálfur), og í kjölfarið fylgdu forsíðufréttir í International Herald Tribune, Observer og Le Monde. Segja má að með þessu prakkarastriki hafi Sokal ritað nafn sitt á spjöld hugmyndasögunnar, og líklega verður það rifjað upp með reglulegu millibili um ókomna tíð.

Sokal er 53 ára, prófessor í eðlisfræði og stærðfræði við University College í London og New York University. Hann sinnir fyrst og fremst rannsóknum í safneðlisfræði og skammtasviðsfræði. Því til viðbótar hefur hann með gabbinu fræga og skrifum í kjölfar þess skipað sér á bekk með vísindaheimspekingum.

Mikið vatn er til sjávar runnið síðan, og mikið hefur breyst í akademíunni og heiminum. Þarna um miðjan síðasta áratug geisaði einskonar kalt stríð meðal háskólamanna, þar sem vísindalega þenkjandi mönnum rann kalt vatn milli skinns og hörunds þegar þeir sáu hvernig „vinstrisinnaðir menningarfræðingar" þóttust vita allt um vísindin, en höfðu greinilega ekki glóru um hvað þeir voru að tala. Hugvísindamennirnir sökuðu vísindamennina aftur á móti um einfeldningshátt og sögðu þá hreinlega ekki skilja innsta eðli þeirra eigin viðfangsefna - vísindanna. Þetta kalda stríð gekk undir nafninu „vísindastríðið" (science wars).

Þetta stríð er búið. Hvort Sokal átti þátt í að leiða það til lykta skal ósagt látið, enda mun tíminn einn leiða það í ljós.

(Lesbók 16. ágúst 2008)

Enn til varnar vísindunum

Hver man ekki eftir Sokal-gabbinu fræga? Nú lætur Alan Sokal enn til skarar skríða, að þessu sinni með bók sem er alveg ekta, það best verður séð, og tekur upp þráðinn þar sem frá var horfið eftir að hann setti allt á annan endann í fræðaheiminum um miðjan síðasta áratug með því að gabba ritstjóra fræðitímaritsins Social Text með því að senda þeim bullgrein sem þeir birtu í góðri trú.

Enn er Sokal að koma vísindunum til varnar, en að þessu sinni sér hann óvini á bæði borð; ekki einungis póstmódernistana sem hann beindi spjótum sínum að með gabbinu heldur einnig, og kannski umfram allt, þá sem stunda gervivísindi á borð við handayfirlagningu, sem Sokal segir sumstaðar kennda í hjúkrunarfræði eins og um raunverulega sjúkdómsmeðferð sé að ræða.

Þótt hann greini grundvallarmun á póstmódernisma og gervivísindum reynist merkilegt nokk vera samhljómur þar á milli, og gervivísindamenn grípa til svipaðra meðala og póstmódernistarnir í málflutningi sínum. Og það sem virðist fyrst og fremst vekja andúð Sokals á hvoru tveggja er það sama: Skortur á skírskotun til reynslu og áþreifanlegs veruleika.

Það sem Sokal krefst er „skýr hugsun ásamt virðingu fyrir vísbendingum - einkum og sér í lagi óþægilegum og óæskilegum vísbendingum ... sem ganga gegn fyrirfram gefnum hugmyndum okkar", og segir hann þetta „mikilvægt til að tryggja að mannkynið lifi af á 21. öldinni".

Ég verð að viðurkenna að mér þykja áhyggjur Sokals svolítið yfirdrifnar, og hann tekur of djúpt í árinni þegar hann útlistar mikilvægi þess að kveða niður gervivísindamenn og póstmódernista. Vissulega eru bæði gervivísindi og póstmódernismi innantóm, en ef marka má Sokal er þetta hreinlega af hinu illa, og hann fær því á sig mynd einskonar krossfara.

Andspyrnan gegn póstmódernisma telst ekki lengur til tíðinda, og þá kannski hvað síst hér á síðum Lesbókar, þar sem birtist um árið greinaflokkur Kristjáns Kristjánssonar heimspekings um það efni, líklega einhver umtöluðustu fræðaskrif á Íslandi á síðari árum. Sokal hefur í þessari bók ekki að séð verður neinu við þessa þekktu pómóandspyrnu að bæta. Kannski er einna skemmtilegast að lesa gabbgreinina sjálfa með útlistunum hans á bullinu í hverri málsgrein um sig. Að vísu verður þetta dálítið langdregið, enda liggur við að önnur hver málsgrein sé útskýrð sem „hreint bull".

Í ljósi þess hve mjög hefur hallað undan fæti í póstmódernískum fræðum undanfarið, og líklega að hluta til fyrir tilstilli Sokals sjálfs, má kannski saka hann um að sparka í liggjandi mann, sjálfum sér til upphafningar og gróða - því þessi bók á áreiðanlega eftir að seljast vel.

En hvað þá um gagnrýni hans á gervivísindin? Eitt af því athyglisverðasta sem hann bendir á, eru tengsl gervivísinda og þjóðernishyggju. Sem dæmi tekur hann þjóðernishyggju hindúa á Indlandi, sem notað hafi gervivísindi, dulbúin sem raunveruleg vísindi, til að koma á framfæri pólitískri og trúarlegri kennisetningu, og seilast til valda á grundvelli hennar.

Talsmenn þessara indversku gervivísinda hafa lagt til atlögu gegn vísindum með því að segja þau vera „þekkingarfræðilegt ofbeldi gegn bæði manneskjum og náttúrunni". Hið vísindalega viðhorf byggist beinlínis á ofbeldisfullri afstöðu. Það sé blekking að nútímavísindi geti á hlutbundinn hátt svarað öllum spurningum sem vakna kunni. Hver menningarheimur eigi rétt á að „skapa sín eigin vísindi í samræmi við sínar eigin hefðir".

Ein helsta gagnrýni Sokals á póstmódernismann var um afstæðishyggjuna sem hann sagði einkenna hann, og höfnun á algildum sannleika. Þótt gervivísindin hafni algildi „vestrænna vísinda" eiga þau þó það markmið sameiginlegt með þeim að leita hlutlægs sannleika um veröldina. Aftur á móti skortir gervivísindin alveg þá gagnrýnu afstöðu og kröfu um áþreifanlegar vísbendingar sem einkenna eiginleg vísindi.

Megineinkenni gervivísinda er því trúgirni, segir Sokal, en megineinkenni póstmódernismans er aftur á móti efahyggja. Því virðist við fyrstu sýn sem þarna sé um að ræða algjörar andstæður, og að þessu leyti er það rétt, en í ljós kemur við nánari athugun að gervivísindi og póstmódernismi eiga margt sameiginlegt. Fyrst og fremst þennan skort á gagnrýnni hugsun og kröfu um raunverulegar, áþreifanlegar vísbendingar um að kenningar séu sannleikanum samkvæmt.

Vísindi byggjast á því hvernig reynslan hefur sýnt að veröldin sé, en gervivísindamennirnir og póstmódernistarnir stytta sér leið framhjá reynslunni og reiða sig alfarið á það sem einhver segir að sé tilfellið. En það sem þeir gera með það sem sagt er er gjörólíkt: Gervivísindamaðurinn trúir því, en póstmódernistinn hafnar því. Þess vegna líta þetta út fyrir að vera andstæðir pólar, þótt rótin sé í rauninni sú sama.

Þegar gervivísindamenn hafna algildi vestrænna vísinda leita þeir á sömu mið og póstmódernistar eftir röksemdum, og verða afstæðishyggjumenn. Þeir halda því fram, að vísindahyggja hafi ekkert með algildan sannleika að gera, heldur sé hún samfélagsleg afurð sem hafi náð útbreiðslu fyrir tilstilli ráðandi (vestrænna) afla. Vel sé hægt að hugsa sér að einhver önnur samfélagsleg afurð hefði litið dagsins ljós, og væri þá í þeirri valdastöðu sem vestrænu vísindin, sem eigi rætur í forngrískri heimspeki, séu nú í. Á endanum sé það því ekki markmiðið með vísindunum að leita sannleikans heldur að ná völdum.

Sem fyrr segir er þetta langt frá því að vera ný saga, nema að því leyti að gervivísindi eigi þetta sameiginlegt með póstmódernismanum. Sokal lætur ennfremur að því liggja að þarna sé á ferðinni samskonar málflutningur og nasistar í Þýskalandi hafi á sínum tíma notað sér til framdráttar. Sannarlega vafasamur félagsskapur það.

En er einhverjar vísbendingar að finna um að póstmódernismi, gervivísindi og trúarbrögð (sem Sokal fellir undir gervivísindi - þau krefjast trúgirni og höfnunar á algildi vestrænna vísinda) séu hættulegir óvinir vísindanna, og kalli því á öflugar varnir líkt og Sokal grípur til?

Ég held ekki. Eins og áður sagði hefur póstmódernisminn verið til lengi, og er nú þegar á undanhaldi, gervivísindi á borð við stjörnuspeki hafa verið til frá örófi alda, mun lengur en vísindin sjálf, og hið sama má segja um trúarbrögð. Þrátt fyrir þetta hefur engin hnignun orðið í vísindunum, þvert á móti. Ótal áþreifanleg dæmi má finna um ótrúlegan árangur vísindanna, og jafnvel mætti halda því fram, að uppgang vísindanna megi að sumu leyti rekja til andstöðunnar sem þau hafa mætt, og segja megi að hún hafi orðið þeim hvatning til dáða, ekki ósvipað þeim áhrifum sem samkeppni hefur á fyrirtæki.

Sokal gerir í rauninni litla og vanmáttuga tilraun til að útskýra hvers vegna þörf sé á svona kröftugum andmælum gegn póstmódernisma og gervivísindum (og þar með trúarbrögðum), og að lesandanum læðist smám saman sá grunur að Sokal sé fyrst og fremst í nöp við póstmódernista og gervivísindamenn á þeim forsendum að þeir séu loddarar sem skorti vilja (að ekki sé sagt nennu eða hæfileika) til gagnrýnnar hugsunar.

Og kannski er Sokal líka seldur undir þá sök, sem ég held að sé kannski svolítið útbreidd meðal fræði- og vísindamanna, að telja sig þess umkominn, og jafnvel hafa þá skyldu, að verja almenning fyrir ósannindum, svikum og prettum. En það er þó alveg óljóst hvaðan fræðingar og vísindamenn ættu að hafa slíka skyldu. Skylda þeirra hlýtur fyrst og fremst að vera við fræðin og vísindin sjálf, fremur en einhverskonar boðun þeirra.

Þrátt fyrir þessar efasemdir er ég alveg fullkomlega sammála því sem Sokal segir að helst sé til ráða gegn loddaraskap í fræðum og vísindum. Það þurfi að leggja meiri áherslu á það sem menn hafi að segja, fremur en stöðu þeirra og prófgráður. Í stjórnmálum ráði staða manna (þ.e. embætti) mestu um áhrif þeirra og vægi orða þeirra, en í vísindum eigi staða (t.d. innan háskóla) og gráða ekki að skipta neinu máli um mikilvægi þess sem þeir hafi að segja. Einungis beri að vega og meta það sem þeir hafi fram að færa.

En þótt ég sé sammála því, að svona ætti málum að vera háttað þá veit ég að svona er málum ekki háttað í raun og veru. Í vísindum, líkt og öllum öðrum mannlegum samfélögum, er virðingarstigi, og eins og í öllum virðingarstigum er þar mun auðveldara að hafa áhrif niður fyrir sig en uppfyrir. Slíkt er einfaldlega eðli virðingarstiga, og skiptir þá engu hvort hann er í vísindum eða stjórnmálum.

Því má þó alls ekki gleyma, að í vísindum er enginn óskeikull samkvæmt skilgreiningu, líkt og páfinn. Framhjá því verður ekki heldur litið, að krafa vísindanna um skírskotun til áþreifanlegs veruleika hefur reynst mannkyninu mun happadrýgri en skírskotun sem nær aldrei lengra en til orða og hugsjóna.

(Lesbók, 16. ágúst 2008)