Orðablæti

Í kynningarbæklingi frá Hinu íslenska bókmenntafélagi segir að Óraplágan eftir slóvenska samfélagsrýninn Slavoj Zizek sé „vitsmunaleg rússíbanareið" og „fræðilegt dýnamít". Það er langt í frá augljóst hvað átt er við með þessum lýsingum, og sannleikurinn er sá, að það dugar eiginlega ekki að lesa bókina sjálfa til að átta sig alveg á því um hvað hún er.

Þess vegna hefði verið æskilegt að formálinn að íslensku útgáfunni væri upplýsandi um bakgrunn og forsendur bókarinnar, og gæfi einhverja hugmynd um helstu áherslur í verkum Zizeks, ekki síst vegna þess að þetta er fyrsta bók hans sem út kemur í íslenskri þýðingu. En því miður er formálinn jafnvel myrkari texti en texti Zizeks sjálfs, og virðist helst vera tilraun til að herma eftir stíl hans.

Það má þó greina ýmsar kunnulegar forsendur sem virðast liggja Óraplágunni til grundvallar. Þannig virðist markmið Zizeks vera hin gamalkunna afhjúpun hulinna hvata sem leynast á bakvið það sem við gerum og segjum, og setjum fram sem viðhorf okkar og gildi. Það sem nánar tiltekið leynist þarna á bak við eru órarnir sem titill bókarinnar vísar til.

Hvergi lætur Zizek þess þó getið að þetta sé markmiðið, ef til vill vegna þess að honum er sjálfum ekki fyllilega ljóst hvað fyrir sér vakir, eða vegna þess að hann vill ekki setja upplifun lesandans á bókinni neinar skorður umfram þær sem óhjákvæmilegar eru til að yfirleitt sé hægt að lesa hana. Ef ég væri gefinn fyrir veðmál myndi ég reiða mig á fyrri ástæðuna; þá seinni mætti svo nota sem sennilegt yfirklór ef á væri gengið.

Óranna sér hvergi stað

Slavoj Zizek má hiklaust kalla Íslandsvin. Hann hefur komið hingað nokkrum sinnum og haldið fyrirlestra og lýst yfir aðdáun á landinu. Ég sá viðtal við hann sem Egill Helgason tók í sjónvarpsþætti sínum, og þar var Zizek aldeilis bráðskemmtilegur viðmælandi, líflegur og blátt áfram.

Það var því með þónokkurri eftirvæntingu sem ég hóf lestur Óraplágunnar, en ekki leið á löngu þar til augljóst var að skemmtilegur frásagnarmáti Zizeks í eigin persónu skilar sér alls ekki í skrifum hans - að minnsta kosti ekki í Óraplágunni, sem er að megninu til illskiljanlegur hrærigrautur af sjálfsögðum hlutum og skírskotunum í allt frá heimspeki Hegels til hnefaríðinga.

Illmögulegt er að koma auga á eitthvert meginþema í bókinni, nema ef vera skyldi þá hugmynd að með því að afhjúpa órana sem búa að baki athöfnum, viðhorfum og gildum megi útskýra þessar athafnir, viðhorf og gildi, það er að segja, afhjúpun óranna leiðir í ljós hvað er „í raun og veru" á ferðinni. Með enn öðrum orðum, órarnir eru hinn eiginlegi sannleikur um athafnir okkar, viðhorf og gildi.

Um kvikmyndina Underground, eftir Emir Kusturica, segir Zizek: „Einhvern veginn skýrir hann stöðu mála í þessum óreiðukennda heimshluta með því að draga órana að baki honum fram í dagsljósið" (bls. 173). Það er svo ýmislegt fleira sem er „útskýrt" í Óraplágunni með því að draga fram í dagsljósið meinta undirliggjandi óra.

„Meinta" vegna þess að þeirra sér í rauninni hvergi stað nema í rýni Zizeks. Og hvers vegna þessir meintu órar, sem hann kveðst sjá á bakvið hversdaginn, eiga að vera útskýring á því sem er raunverulega á ferðinni er ekki útskýrt. Lesandanum er látið eftir að trúa því eða ekki. Ef til vill væri þetta trúverðugra og meira sannfærandi ef málflutningurinn væri skýrari og hnitmiðaðri.

Samsæriskenning

Það dregur svo enn úr trúverðugleikanum að stundum fer textinn að hljóma eins og samsæriskenning, til dæmis í umfjöllun um meint „leynistríð" breska herforingjans Michaels Rose, foringja friðargæsluliðs Sameinuðu þjóðanna í Bosníu (UNPROFOR), og SAS-sérdeilda hans (bls. 76-77) í þágu Serba.

Skírskotanir í verk franska sálgreinandans Jacques Lacans eru fjölmargar í Óraplágunni, og ef til vill er grunnþekking á „táknrófi" hans forsenda þess að ná áttum í Óraplágunni. Ef svo er hefði mátt nota formálann til að útskýra það, en því miður er slíku ekki að heilsa.

Því má vera að lesandi sem ekki nær neinum tengslum við Órapláguna sé einfaldlega „utanaðkomandi athugandi", ófær um að upplifa „innri mikilfengleik" (bls. 87) textans. Þá er ekki um annað að ræða en fara að ráðum Björns Þorsteinssonar, ritstjóra Lærdómsrita bókmenntafélagsins, og „hrífast með og leyfa frumkraftinum í textanum að hafa sín áhrif" (bls. 399).

Ég held að það sé rétt hjá Birni að leiðin til einhverskonar „vitsmunalegrar upplifunar" (að ég segi ekki skilnings) á þessum texta er að nálgast hann til að byrja með á alveg ógagnrýninn hátt, og láta sig hafa óbragðið. Ekki ósvipað og unglingar gera þegar þeir eru að byrja að drekka - hella í sig viðbjóðslegum vodkanum þangað til áhrifa hans fer að gæta og gera neysluna auðveldari.

„Making of"-bók

En hvað er það þá sem Zizek er að afhjúpa í Óraplágunni? Hvernig eru órarnir sem búa að baki leiktjöldum mannlífsins?

Svo dæmi sé tekið bendir Zizek á, að í kvikmyndum sé nú komin fram ný gerð af „fölsku gegnsæi," sem best komi í ljós með öllum þeim aragrúa „Making of..."-mynda sem fylgi núorðið bandarískum stórmyndum. Í þessum myndum sé skyggnst á bakvið tjöldin, rætt við leikara, höfunda og ef til vill einnig tæknimenn.

Með þessum myndum sé látið líta út fyrir að framleiðsluferlið (gerð kvikmyndarinnar) sé ekki lengur dulið með afurðinni (kvikmyndinni), en sannleikurinn sé þó sá, að „í stað þess að uppræta tálsýn blætisins styrkir þessi innsýn í gagnvirki framleiðslunnar í raun blekkingu blætisins" (bls. 251), það er að segja, „Making of..."-myndir eru orðnar að sérstakri tegund kvikmynda sem hafa í rauninni sama hlutverki að gegna og kvikmyndirnar sem þær fjalla um, það er, þær eru afþreying.

„Þverstæðan er sú að framleiðsluferlið verður ekki lengur leynilegur vettvangur hins forboðna, þess sem ekki má sýna og skal dylja á bak við blætið, heldur tekur það sjálft að sér hlutverk blætisins sem heillar okkur með nærveru sinni" (sama). „Meginþverstæða síðnútímans (og ef til vill knappasta skilgreiningin á honum) er að sjálft framleiðsluferlið, afhjúpun gangvirkisins, verður að blæti sem hylur hinn ráðandi þátt formsins..." (bls. 252).

Þarna virðist Zizek skírskota til svonefndrar tæknihyggju, sem margir hugvísindamenn hafa rýnt í og gert að umfjöllunarefni undanfarna áratugi, og talið af hinu illa. Martin Heidegger var líklega þessara manna þekktastur (sbr. ritgerð hans frá 1953, „Spurning er varðar tækni"), og hér á landi hefur Páll Skúlason fjallað um þetta efni.

Í dægurmenningu nútímans birtist tæknihyggjan með þessum hætti, í vinsældum hliðarkvikmynda sem fjalla um framleiðsluferlið sjálft, og það þykir sjálfsagt mál að áhorfendur myndarinnar sjálfrar viti allt um tæknina sem notuð var við gerð myndarinnar, og sjái þannig í gegnum blekkinguna sem tæknibrellurnar skapa. Í mörgum tilvikum eru tæknibrellur mun öflugri auglýsing fyrir myndir en söguþráður þeirra eða jafnvel stjörnurnar.

Hugmyndin á bak við „Making of..."-myndir er sú, að þær dragi fram í dagsljósið það sem er á bak við tjöldin, og útskýri það þannig, eða sýni hvernig málum var „í rauninni" háttað við tökurn á myndinni sjálfri. En Zizek gengur skrefi lengra og afhjúpar afhjúpunina, bendir á að „Making of..."-myndir séu í rauninni líka blekking, þær eru sviðsettar og megintilgangur þeirra sé að selja kvikmyndina sjálfa. Þær eru ekki „óháð" greining á framleiðsluferlinu.

En nú vaknar sú spurning hvort menningarrýni eins og sú sem Zizek er kenndur við geti veitt óháða greiningu á tæknihyggju nútímans, eða sé einfaldlega sjálf angi af henni. Það þarf ekki mikið ímyndunarafl til að sjá bækur á borð við Órapláguna sem einskonar „Making of..."-bækur; það er að segja, þær fjalla um það ferli sem býr að baki menningu samtímans eins og hún birtist í menningarafurðum á borð við kvikmyndir, skáldsögur og margt, margt fleira.

Hefðbundin sannleiksleit

Hér að framan var nefnt að texti á borð við Órapláguna krefjist mikils umburðarlyndis af lesandanum og ógagnrýninnar nálgunar, að minnsta kosti til að byrja með, uns lesandinn hefur meðtekið textann nógu vel til að geta gert hann að forsendu gagnrýni sinnar á samfélagið. En hvers vegna skyldi lesandinn veita textanum þetta umburðarlyndi? Með öðrum orðum: Hvers vegna skyldi lesandinn nálgast Órapláguna á ógagnrýninn hátt?

Ýmis svör koma til greina við þessari spurningu. Ef til vill er lesandinn ungur og áhrifagjarn - eða nálgast hvaðeina með opnum huga, ef maður kann betur við það orðalag. Ef til vill hefur lesandinn séð og heyrt Zizek „live" og sannfærst um að hann sé frábær hugsuður. Nú eða þá að textinn hefur tekið „að sér hlutverk blætisins sem heillar okkur með nærveru sinni" (bls. 251).

Blæti (fetish) er það þegar hvöt beinist að einhverju tilteknu sem kemur í staðinn fyrir hið eiginlega viðfang, eins og til dæmis þegar kynhvöt beinist að hlutum en ekki manneskju; eða, eins og Zizek nefnir, þegar vald holdgervist í einni manneskju sem verður þess vegna viðfang blætis annarrar manneskju.

Texta- eða orðablæti myndi þá fela í sér að texti eða orð komi í stað áþreifanlegs veruleika, eða höfði sterkar til blætisdýrkandans en veruleikinn sjálfur. Að skrifa eða lesa um hlut eða athöfn er þá upplifað sem raunverulegra en að taka á hlutnum sjálfum eða framkvæma athöfnina.

Zizek virðist líta svo á (þótt ég verði að viðurkenna að ég er alls ekki viss um hver viðhorf hans eiginlega eru) að blætishugtakið feli í sér blekkingu. Að minnsta kosti má segja að upphafleg og hefðbundin skilgreining á því feli í sér „staðgengil", það er, eitthvað sem kemur í staðinn fyrir eitthvað sem upphaflega var. (Orðið „fetish" mun eiga ættir að rekja til portúgalska orðsins „feitico", frá 15. öld, er merkti falskan hlut.)

Því má ætla að greining Zizeks á órum og blæti í menningu nútímans hafi í rauninni það óyrta markmið að leiða í ljós sannleikann sem býr að baki órunum og blætinu, eins og að framan var nefnt í tengslum við kvikmyndina Underground. Heimspekin sem Zizek hefur fram að færa er því þegar nánar er að gáð hin hefðbundna sannleiksleit sem verið hefur leiðarstef heimspekinnar allt frá dögum Forn-Grikkja.

(Lesbók, 8. mars 2008)