Vísindi á færeysku

Viðhorf, Morgunblaðið, 13. mars, 2007

Það er mikill ósiður hjá sumum bandarískum blaðamönnum að mæta á ári hverju á þing samtímamálfræðinga (MLA) og skrifa síðan drepfyndnar fréttir af "fræðunum" sem þar eru fram borin, það er að segja langsóttum ályktunum fræðinganna og torræðu málfari þeirra.

Þetta er ósiður hjá blaðamönnunum af að minnsta kosti tveim ástæðum. Í fyrsta lagi þeirri sem við blasir, að þeir eru að gera gys að fólki fyrir að það skuli ekki tala og skrifa "venjulegt" mál eins og þeir sjálfir. Minnir mig á ónefndan íslenskan blaðamann sem ég vann einu sinni með; honum fannst færeyska svakalega hlægileg, en kunni það ég best veit ekki bofs í henni, og henti gaman að henni á síðum blaðsins sem við unnum á, blaðinu og honum sjálfum til lítils sóma.

Í öðru lagi er þetta ósiður hjá blaðamönnunum vegna þess að þeir bregðast þarna grundvallarskyldu sinni gagnvart lesendum, sem er í því fólgin að veita upplýsingar um umfjöllunarefnið á máli sem er lesendum aðgengilegt. Blaðamenn eiga fyrst og fremst skyldur við lesendur sína, en líka við viðmælendur sína eða umfjöllunarefni. Af þessu tvennu myndi ég þó segja að skyldan við lesendur vegi þyngra.

Ef nánar er að gáð kemur í ljós að ofangreindur ósiður blaðamannanna er líklega ágætis dæmi um það þegar fólk gerir enga tilraun til að hafa hemil á fordómum sínum. Blaðamennirnir benda á fræðingana og segja: Þeir eru öðru vísi en ég; sjáiði hvað þeir eru asnalegir! Blaðamennirnir hafa enga þekkingu á fræðimennskunni sem þeir gera gys að (og gysið byggist í rauninni á því að engrar slíkrar þekkingar sé aflað), bera ekkert skynbragð á þau gildi og markmið sem höfð eru í heiðri í fræðunum heldur meta fræðimennskuna eingöngu út frá sínum eigin forsendum, það er að segja forsendum markmiða og gilda blaðamennskunnar.

En á þessu tvennu er grundvallarmunur. Eins og ég sagði áðan er það megingildi í blaðamennsku að veita upplýsingar til að gera umfjöllunarefnið aðgengilegt hinum almenna lesanda. En þetta er alls ekki megingildi í fræðimennsku, sérstaklega ekki á ráðstefnu þar sem saman koma fræðingar. Þeir eiga þar fyrst og fremst erindi við fagsystkini sín, ekki almenna lesendur. Blaðamönnunum sést aftur á mót alveg yfir þetta atriði, og dæma fræðin ekki á forsendum fræðanna sjálfra heldur á forsendum blaðamennsku, eins og það séu hinar einu "réttu og eðlilegu" forsendur. Þetta er alveg skólabókardæmi um fordóma.

Blaðamaðurinn sem ég vann með fyrir norðan hérna um árið, þessi sem fannst færeyska svo hlægileg, gerði enga tilraun til að skilja það sem hann las í Dimmalætting, hann gerði bara grín að færeyskunni á þeim forsendum að hún hljómaði eins og einhver væri að gera fáránlega misheppnaða tilraun til að skrifa eða tala íslensku. (Ef ég man rétt endaði þetta með því að færeyskur lesandi blaðsins sem við unnum á hafði samband og spurði hvort Færeyingar hefðu gert blaðamanninum eitthvað.)

En það eru ekki aðeins blaðamenn sem eru fordómafullir. Stundum verða þeir og fagið þeirra fyrir barðinu á fordómum fólks úr öðrum fögum. Líkt og í tilviki bandarísku blaðamannanna sem fara á MLA-þing og samstarfsmanns míns sem fannst færeyska hlægileg stafa þessir fordómar undantekningarlítið af vanþekkingu á grundvallargildum og markmiðum þess sem fordómarnir beinast gegn - í þessu tilviki blaðamennsku.

Ég veit ekki hvort einhverjar tilteknar stéttir eru gjarnari en aðrar á fordóma í garð blaðamanna, en mig langar til að taka hér nýlegt dæmi. Ég átti þess kost um helgina að sitja þrjá fyrirlestra á samkomu nýs félags sem heitir Res extensa. Samkoman var um gagnrýna hugsun. Í einum lestrinum sem ég hlýddi á fengu blaðamenn (og þá sérstaklega við sem vinnum á mbl.is) á baukinn hjá Margréti Björk Sigurðardóttur, sem er MSc í líffræði.

Það er ekki nema hollt að sæta gagnrýni, en ég verð að viðurkenna að undir lestri Margrétar varð mér hugsað til kollega míns sem fannst færeyska hlægileg en kunni ekki bofs í henni. Skotmark Margrétar voru fréttir fjölmiðla af vísindarannsóknum, og ekki fór á milli mála að henni þóttu þessar fréttir afskaplega illa gerðar.

Að vísu kom fljótlega í ljós í lestri Margrétar að hún ruglaði iðulega saman göllum á vísindarannsókninni sem tiltekin frétt var um og meintum göllum á fréttinni um rannsóknina. Það er að segja, hún gerði ekki greinarmun á fréttinni og fréttaefninu. Þetta er reyndar mjög algengur ruglingur hjá þeim sem ekki kunna nein skil á fréttamennsku, og ég skal viðurkenna að ég hef oftar en einu sinni séð vísindamenn ruglast á þessu þegar þeir gagnrýna vísindablaðamennsku.

Eins og góðum vísindamanni sæmir kom Margrét auga á vankanta á rannsóknunum sem fjallað var um í fréttunum og orðum vísindamannanna sem vitnað var í, en af einhverjum ástæðum virtist hún telja að þarna væri um að ræða vankanta á fréttinni og við blaðamanninn að sakast en ekki vísindamanninn.

Líkt og blaðamaðurinn sem fannst færeyska fyndin vegna þess að hann skildi hana ekki henti Margrét gaman að þessum vísindafréttum án þess að skilja bofs í blaðamennsku. Fyrirlestur hennar var því einnig skólabókardæmi um fordóma. Hún leit á fréttirnar sem fáránlega fyndna tilraun til vísindaskrifa - vísindi á færeysku! Alveg drepfyndið.

Margrét lét í ljós þá skoðun, sem ég hef oftar en einu sinni heyrt frá vísindasinnuðu fólki, að það þurfi vísindamenn til að skrifa fréttir af vísindarannsóknum til að fréttirnar verði "réttar". Ég hef alltaf haft efasemdir um þetta, og það má segja að Margrét hafi staðfest þessar efasemdir mínar, og sýnt fram á í lestri sínum hvers vegna það getur verið mjög óráðlegt að láta vísindamenn skrifa vísindafréttir.