Já, það er hægt að kenna gagnrýna hugsun

Birtist í Kjarnanum í september 2013 (held ég)

Ef til er klassískt, íslenskt heimspekirit þá hlýtur það að vera greinin sem Páll Skúlason skrifaði fyrir tæpum 20 árum og heitir: Er hægt að kenna gagnrýna hugsun?

Það ég best veit hefur þessari spurningu ekki enn verið svarað afdráttarlaust. En það þarf að fá svar við henni því að undanfarin ár hefur í samfélaginu farið mikið fyrir kröfu um slíka kennslu á þeim forsendum að 2007 og hrunið hafi sýnt fram á alvarlegan skort á þessu fyrirbæri, gagnrýninni hugsun. Helst hefur verið horft til fræðasamfélagsins um að veita fræðsluna sem þarf. Enn er krafan uppi, sem bendir til að fræðasamfélagið hafi ekki brugðist við með þeim hætti sem hið almenna samfélag telur viðunandi.

Helsta ástæðan fyrir því að fræðasamfélagið hefur ekki brugðist við er sú, að það er engin eining meðal fræðimanna um það hvað gagnrýnin hugsun er. Í fræðasamfélaginu hefur vissulega geisað mikil umræða og ráðstefnuhald um gagnrýna hugsun og hvað hún sé, en þessi umræða hefur enn sem komið er ekki skilað neinu nema sjálfri sér. Það er að segja, ekki hefur fengist nein niðurstaða sem hægt er að leggja fram á almennum vettvangi, svona eins og þegar vísindamenn greina frá því að þeir hafi fundið lækningu við einhverjum sjúkdómi.

Og það verður að segjast eins og er að ólíklegt má telja að fræðaheimurinn muni nokkurntíma leggja fram slíka niðurstöðu. Því muni kröfu samfélagsins um gagnrýna hugsun aldrei verða svarað á þann hátt sem samfélagið væntir. Meginástæðan fyrir þessari kannski dapurlegu ályktun er sú, að í fræðaheiminum er umræða hinn eiginlegi veruleiki. Þess vegna er umræðan það eina sem fræðaheimurinn getur “framleitt” (sem reyndar er hálfgert skammaryrði í fræðaheiminum), en það sem krafan í samfélaginu er um er eitthvað áþreifanlegra en umræða.

Þessu til viðbótar þarf að nefna að þegar umræða um gagnrýna hugsun fer fram á almennum vettvangi virðist fræðasamfélagið ekki fært um að mæta til þátttöku. Ég veit ekki hvers vegna, en líklegast eru “tungumálaörðugleikar” skýringin. Það er að segja, fræðasamfélagið hreinlega skilur ekki orðfæri hins almenna vettvangs og á hinum almenna vettvangi hljómar orðfæri fræðasamfélagsins eins og latína. Með orðalagi fræðanna myndi maður segja að þarna sé um að ræða tvö ólík málspil.

Um daginn var ég á fundi þar sem siðfræðingar fjölluðu um fagið sitt og meðal annars um möguleika á kennslu í siðfræði og hvernig hægt væri að hagnýta siðfræði. Hvort tveggja efni um það hvernig fræðin tengjast umhverfi sínu. Fræðingarnir eyddu þar töluverðu púðri í að segja frá því hvað hugmyndir og væntingar almennings til siðfræðinnar væru oft kjánalegar og byggðar á miklum misskilningi. Að einhverju leyti var þarna um að ræða gamla, góða menntahrokann, en kannski var þetta þó frekar einhverskonar varnarviðbragð siðfræðinnar með það að markmiði að tryggja sjálfsforræði hennar.

En ef að á að vera hægt að kenna gagnrýna hugsun í skólum, eins og krafa samfélagsins hljóðar upp á, þarf umræða fræðasamfélagsins um hana að skila einhverju meira en sjálfri sér. Fyrsta skrefið í áttina að því er að umræðan verði opnari fyrir því sem aðrir en fræðingarnir sjálfir hafa fram að færa – að fræðingarnir verði opnari fyrir öðru málspili en sínu eigin, og fari ekki strax í vörn fyrir það.

Hér að ofan var minnst á vísindamenn. Kannski liggur svarið við kröfunni um gagnrýna hugsun, og kennslu í henni, í vísindalegri hugsun. Við vitum hvernig vísindaleg hugsun er. Allir hugvísindamenn hljóta að samþykkja að vísindaleg hugsun sé gagnrýnin (þeir munu reyndar benda á að hún geti ekki gagnrýnt sjálfa sig) og hún er sannarlega kennd í skólum.

Er þá svarið við spurningu Páls einfaldlega já, það er hægt að kenna gagnrýna hugsun, og svarið við kröfu samfélagsins um aukna gagnrýna hugsun einfaldlega að það þurfi að auka kennslu í vísindalegri hugsun?

Það er að minnsta kosti tillaga. Jafnvel efni í ráðstefnu.

Tengill á grein Páls Skúlasonar:

https://gagnryninhugsun.hi.is/?p=1234