Sannleikur hugvísindanna (eða: Heimspeki án aðferðar)

Erindi á Hugvísindaþingi 2016 í tilefni af útgáfu á íslenskri þýðingu á Vísindabyltingum eftir Thomas Kuhn.

Ég set sem titil á þetta erindi "sannleikur hugvísindanna" vegna þess að ég held að það sé þess virði að skoða þá hugmynd að í hugvísindum sé sannleikshugtakið á einhvern hátt öðru vísi í eðli sínu en það er í raunvísindum - eða beri að skilja það á annan hátt en í raunvísindum. En ég vil taka fram að ég er ekki á nokkurn hátt að hafna sannleikshugtaki raunvísindanna. Ég er ekki heldur að halda því fram, að í raunvísindunum sé þrátt fyrir allt engan sannleika að finna og að allt sé afstætt og spurning um túlkanir.

Ég held að þetta eigi við um heimspeki Kuhns, og kannski gæti það verið undirtitill á þessu erindi, hvers konar heimspeki er að finna í þessari bók? Ég er semsagt að hafna því að heimspeki Kuhns   feli í sér að sannleikurinn skipti ekki máli. Þvert á móti held ég að hann sé í þessari bók að leiða okkur í allan sannleika um vísindin. En hann gerir það ekki á vísindalegan hátt, og þess vegna hefur hann kannski stundum verið sakaður um afstæðishyggju.

En ef hann segir ekki sannleikann á vísindalegan hátt, hvernig fer hann þá að því? Og er yfirleitt hægt að segja sannleikann öðru vísi en á vísindalegan hátt?

Já, það er hægt, og það sem er kannski mikilvægara er að það er líka hægt að segja hann á vísindalegan hátt. Punkturinn hérna er semsagt sá (kannski engin viðmiðaskipti svosem) að það séu mismunandi leiðir færar að sannleikanum og að þær þurfi ekki endilega að útiloka hver aðra.

Restinni af þessu erindi er síðan ætlað að útskýra þetta. Ég ætla ekki að hafna neinu, í sjálfu sér, og ekki sannfæra ykkur um neitt. Ég stefni ekki að viðmiðaskiptum, og það er kannski ekki bara sagt til að vera sniðugur, heldur er það jú í eðli viðmiðaskipta að það er ekki hægt að ákveða að hafa þau. Það er ekki hægt að smíða nýtt viðmið eins og maður smíðar nýja kenningu, heldur kemur viðmiðið fram, sprettur úr kreppu, úr nauðsyn sem er ekki fyrirfram skilgreind.

Viðmiðaskipti fara því ekki þannig fram, að ríkjandi viðmið sé skilgreint og kerfisbundið einangrað og síðan hafnað með rökum, og síðan lagaðar fram teikningar að hinu nýja viðmiði og það stutt rökum sem er ætlað að sýna fram á að það sé óhugsandi að hafna því.

Þannig má kannski segja að viðmiðaskipti séu órökrétt, að minnsta kosti svona fyrirfram, þótt við gætum líklega tekið Hegel á þetta og sagt að rökvísin í viðmiðaskiptunum verði okkur fyrst ljós þegar þau eru um garð gengin. Og að hún, þ.e.as. rökvísin, hreinlega geti ekki orðið ljós fyrr en eftir á.

Þannig að ef ég hef þarna skilið Kuhn rétt þá er kannski ekki að furða þótt ýmsir hafi orðið til að líta á heimspeki hans sem afstæðishyggju. Sérstaklega kannski vegna þess að það er mjög algengt, held ég, að rannsaka Kuhn með því að bera hann saman við Popper. Ég er viss um að það hafa verið skrifaðar óteljandi ritgerðir í vísindaheimspekikúrsum um þá tvo, hvað þeir eiga sameiginlegt og hvað er ólíkt með þeim.

Sjálfur hef ég að minnsta kosti skrifað eina slíka ritgerð.

Og eins og þið vitið vildi Popper segja okkur hvernig vísindin eigi að virka. Hvað þurfi til að kenning geti talist vísindaleg. Hann bjó semsagt til kerfisbundna, röklega skilgreiningu á vísindum. Þannig útskýrði hann fyrir okkur hvernig við getum vitað hvort kenning er sönn vísindakenning.

En eins og Eyja bendir á í innganginum sínum að þýðingunni þá er það mat "Kuhns að sannleikurinn sé ekki það sem vísindamenn leita sérstaklega að" - bls. 19. Þannig að spurning Kuhns er ekki hvernig eiga vísindin að virka til að leiða sannleikann í ljós? Hann er ekki að segja okkur hvað þurfi til til að kenning eða starfsemi geti talist vísindalegt. Spurning Kuhns er frekar um skilning:

Hvernig eigum við að skilja vísindin, og þá bæði vísindakenningar og vísindastarf?

Þannig að ég held að svarið við spurningunni minni í byrjun, hvers konar heimspeki er heimspeki Kuhns? sé að þetta er túlkunarfræði, hermenútík. Af hverju held ég það? Hver eru rök mín fyrir því?

Ég ætla ekki að opna bókina og taka tilvitnanir og útskýra þannig fyrir ykkur að ég hafi rétt fyrir mér. Ég ætla að útskýra þennan skilning minn á heimspeki Kuhns með því einu að segja að allur minni skilningur á heimspeki, mitt heimspekiviðmið, svo maður tali nú Kuhnískt, er túlkunarfræði Gadamers.

Með því að afhjúpa þetta leyndarmál get ég byrjað að tala um sannleikshugtakið hjá Kuhn á það sem mér finnst vera frjálslegri hátt. Og þið vitið þá kannski líka betur hvers vegna ég er að halda fram því sem ég held fram.

Gadamer hefur mikið fjallað um sannleikshugtakið eins og það virkar í hugvísindum, og að minnsta kosti skrifað eina ritgerð sem beinlínis heitir sannleikur hugvísindanna - og ég stal titlinum á erindið mitt þannig frá honum. Og ég held að það sé mikilvægt að líta á þessa bók Kuhns ekki sem raunvísindi heldur sem hugvísindi.

Ég er ekki að leita svara hjá Kuhn um það hvort og hvernig vísindin séu leiðin til sannleikans. Við getum lesið hann og greint hann og þannig fengið að vita sannleikann um vísindin. Síðan vísað í hann sem authority. En mig langar til að stíga út fyrir þann ramma og hafa þetta frekar spurningu um það hvernig hann leiðir í ljós sannleikann um vísindin.

Þannig held ég að við getum aðeins nálgast skilning á þessu með sannleikann í hugvísindum. Reyndar held ég að við ættum að hætta að tala um hugvísindi og tala bara um heimspeki. Heimspeki er ekki vísindi. Og það er gott, vegna þess að einmitt þess vegna getur heimspekin staðið utan við vísindin og veitt okkur skilning á þeim, afhjúpað sannleikann um þau, og það er einmitt það sem Kuhn gerði svo rækilega með þessari bók.

Ég ætla að leyfa mér að nota sjálfan mig og Kuhn sem dæmi. Um það hvernig þetta getur gerst.

Ég las þessa bók fyrst haustið 1992, þegar ég var að byrja í framhaldsnámi í heimspeki, og það var það sem maður myndi kalla mikil upplifun. Jafnvel uppljómun. Hugljómun. Sannleikurinn um vísindin, sem ég hafði fram að því aldrei skilið neitt í, kom í ljós. Mér fannst ég allt í einu skilja hvað vísindi eru, og þar með skildi ég heiminn sem ég lifi í því að þetta er jú heimur sem er fyrst og fremst mótaður af vísindalegri hugsun.

Ég tek þetta sem dæmi vegna þess að ég notaði enga fyrirfram skilgreinda aðferð við að komast að sannleikanum. Nema þá bara tungumálið. Þetta var frekar svona eins og samtal mitt við Kuhn, því að fyrst náttúrulega skildi ég bókina takmarkað, en síðan eftir því sem ég hef lesið hann meira og talað við sérstaklega kennarana mína um hann þá hef ég skilið hann betur.

Þannig að mín vísindaheimspeki (og heimspeki eins og ég skil hana yfirleitt) er alveg án allrar aðferðar, ég kann enga heimspekilega aðferð. Og ég held, eins og reyndar mjög margir halda fram, að Descartes hafi mikið á samviskunni - og reyndar líka þeir sem hafa elt hann í aðferðartrúnni.

Það er stundum, nei, oft, talað um "sókratíska aðferð". En það er bara bull. Sókrates notaði enga aðferð. Hann stundaði heimspeki án allrar aðferðar. Samt leiddi hann sannleikann í ljós, er það ekki? Eða við að minnsta kosti trúum því að hann hafi komist ansi nálægt því oft.

Við getum kannski verið hegelsk aftur og sagt að við getum greint aðferð í því hvernig Sókrates stundaði sína heimspeki, við sjáum það eftir á þótt Sókrates hafi sjálfur aldrei búið til fyrirfram aðferð sem hann síðan beitti. En punkturinn er samt þessi að Sókrates stundaði heimspeki án aðferðar.

Og við tölum alltaf um frummyndakenningu Platóns. Svo segjum við að hann hafi hafnað henni. Ég held að þarna hafi heimspekihefðin troðið uppá Plató einhverju skapalóni sem átti aldrei við hann. Þessar pælingar um frummyndirnar voru bara það, pælingar sem urðu til í samræðum. Og eins og oft er í samræðum þá áttar maður sig á því, þegar einhver annar segir eitthvað, að það sem maður sagði var ekki alveg ... Maður sá það allt í einu eitthvað öðruvísi. Maður var ekkert endilega að hafna því, bara sjá það öðru vísi og hugsa það öðruvísi.

En af hverju viljum við hafa aðferð? Af því að við trúum því sem Descartes sagði okkur að með því að beita aðferð getum við leitt sannleikann í ljós, og ekki öðruvísi. Maður getur ekki gert hlutina rétt nema kunna aðferðina.

Og ég er alveg sammála því. Kuhn er sammála því. Gadamer er sammála því.

En kannski er þá punkturinn hérna einfaldlega sá, að með þessu er ekki öll sagan sögð. Ég hélt því fram áðan að Sókrates hafi leitt sannleikann í ljós ekki með því að nota aðferð heldur einfaldlega í samræðu. Og það var þannig sem ég komst á snoðir um sannleikann um vísindin, ekki með því að beita óhlutbundinni aðferð heldur með samræðum við Kuhn og kennarana mína.

Ég sagði áðan að ég ætlaði ekki að fara að hafna neinu, og ekki sannfæra ykkur um neitt. En ég velti því fyrir mér hvort þessi skapalón sem við erum oft í, eins og til dæmis þetta með aðferðarþörfina, sé alltaf besta leiðin til að auka okkur skilning, jafnvel komast að sannleikanum.

Mér hefur til dæmis alltaf fundist eitthvað skrítið við það þegar heimspekingar segjast stunda rannsóknir. Er það með því að fara í rannsóknarhaminn sem heimspekingar tryggja það að þeir geti komist að sannleikanum? Og svona málstofa, eins og þessi, þetta format, eykur það líkurnar á að við komumst að einhverju hérna sem við getum sagt að sé sannleikurinn um Kuhn?

Hefði ekki verið miklu eðlilegra, miklu heimspekilegra, að einhver Sókrates á meðal okkar færi að spyrja okkur spurninga um það hvað vísindi séu?

Ég meina, hefði þannig óformleg samræða verið ólíklegri til að leiða sannleikann í ljós heldur en þessi formlega málstofa - með fundarstjóra og allt? Eða er jafnvel þetta form, málstofan, líkleg til að beinlínis koma í veg fyrir að við verðum fyrir þeirri hugljómun sem ég varð fyrir þegar ég las Kuhn í fyrsta sinn?

Ég held það. Ég held að það hafi aldrei neinn fengið hugljómun í málstofu í heimspeki.

Ég ætla að hafa það sem niðurstöðu, eða ég ætla að hætta á þeim punkti, að Vísindabyltingar leiði sannleikann um vísindin í ljós og þess vegna sé Kuhn alls ekki afstæðishyggjumaður. En hann beitir ekki hefðbundnum heimspekilegum aðferðum. Og þess vegna finnst okkur hann grunsamlegur, og við efumst um að hann geti sagt okkur sannleikann - og þess vegna höldum við að hann sé afstæðishyggjumaður.

Hvað á ég við með því að Kuhn beiti ekki hefðbundnum aðferðum heimspekinnar? Kannski helst það, að ólíkt t.d. Popper er Kuhn ekki að segja okkur hvernig hlutirnir (þ.e. vísindin) eigi að vera. Þetta er ekki þannig heimspeki. En við hinsvegar teljum kannski að heimspeki eigi að vera normatív, og það sem er ekki normatívt geti ekki talist vera heimspeki. Þannig að við reynum sífellt, og af því spretta kannski allar deilurnar um heimspeki Kuhns, að finna eitthvað normatívt í honum. Eða lesa hann á normatívan hátt. En textinn streitist á móti vegna þess að hann er ekki þannig.

Þarna er ég auðvitað að segja að við eigum að lesa Kuhn á ákveðinn hátt. Að það sé til réttur lestur á honum, og að við getum komist að því hvað hann er að meina. Og ég er líka að segja – kannski frekar – að það sé til vitlaus leið til að lesa hann. Að svo lengi sem við lesum hann á forsendum hefðbundinnar, normatívrar heimspeki þá getum við aldrei geta skilið hann.