Vandráður viðutan

Viðhorf, Morgunblaðið 6. apríl 2006:

Íslenskar grunnskólastúlkur hafa lítinn áhuga á að verða vísindamenn, og skólabræður þeirra hafa lítið meiri áhuga á því. Þetta kemur alveg greinilega fram í könnun sem gerð var fyrir nokkrum árum og sagt er frá í Rannísblaðinu 30. mars síðastliðinn. Þessar fréttir voru svo sem ekki óvæntar, fyrir ekki löngu síðan sagði fréttavefur breska ríkisútvarpsins frá því að þarlend grunnskólabörn hefðu ekki mikinn áhuga á að helga sig vísindunum.

Það er reyndar fleira sem íslensk og bresk grunnskólabörn eiga sameiginlegt í afstöðunni til vísinda. Til dæmis hafa börn í báðum löndum þá ímynd af vísindamönnum að þeir séu "utan við sig og nördalegir". Það má því ætla að prófessor Vandráður viðutan, góðvinur Tinna, lifi enn góðu lífi í hugum íslenskra og breskra skólabarna.

Það kemur ekki fram í greininni í Rannísblaðinu hvort íslenskir vísindamenn hafi einhverjar áhyggjur af þessu, en í fréttum BBC var haft eftir þarlendum starfsbræðrum þeirra að þetta væri mikið áhyggjuefni. Það hefur reyndar líka komið fram, að í Bretlandi hafa menn áhyggjur af því hversu fáir nemendur leggja stund á raungreinar, og þá sérstaklega eðlisfræði.

Nú má gerast svolítið raunvísindalegur og velta því fyrir sér hvort eitthvert orsakasamhengi sé milli ímyndar vísindamanna meðal grunnskólabarna og lítils áhuga barnanna á að leggja raunvísindi fyrir sig. Börnin - bæði á Íslandi og Bretlandi - töldu að starf vísindamannanna skipti miklu máli fyrir samfélagið allt, en það dugði ekki til.

Eitt af því sem fram kom hjá íslensku börnunum var sú hugmynd að "vísindamaður" sé karlmaður í hvítum slopp. Skyldi þetta vera ein ástæða þess að stúlkur eru síður líklegar til að verða vísindamenn. Eigum við að fara að tala um vísindakonur, þegar það á við, rétt eins og farið er að tala um þingkonur? Ef ég man rétt gildir það sama um stúlkur í Bretlandi og á Íslandi, að þær eru ólíklegri en strákar til að hafa áhuga á að gerast vísindamenn, og þar skiptir orðið ("scientist") engu máli þar sem það er kynlaust. Líklega er skýringin því flóknari.

Bresku vísindamennirnir, sem hafa áhyggjur af þessari þróun mála þar í landi, telja að ein helsta ástæðan fyrir því hvernig komið er sé sú, að kennsla í raunvísindagreinum í grunnskólum sé einfaldlega ekki nógu góð. Það vanti til dæmis kennara með menntun í þeim greinum sem kenndar eru. Of mikil áhersla sé lögð á að kennarar hafi kennaramenntun.

Í greininni í Rannísblaðinu, þar sem fjallað er um rannsókn sem Kristján Ketill Stefánsson, kennslufræðinemi í Ósló, gerði, er látið að því liggja að skortur á sjálfstrausti til að takast á við raunvísindi sé helsta ástæðan fyrir því að íslensk skólabörn geta ekki hugsað sér að verða vísindamenn. Stelpurnar hafa þá líklega minna sjálfstraust en strákarnir, ef þessar niðurstöður eru lagðar saman við þær sem áður voru nefndar, að stelpur séu ólíklegri en strákar til að vilja verða vísindamenn.

En líklega er ástæðan enn flóknari. Því er haldið fram, að stúlkur séu jafnan fyrri til að öðlast félagsþroska en drengir og að þær séu félagslega meðvitaðri en þeir. Kennarar hafa sagt frá dæmum um að stelpur beinlínis þykist heimskari en þær eru til þess að forðast að fá á sig nördastimpil. Nördar eiga nefnilega erfitt með að falla inn í jafningjahópa. Það er eiginlega partur af skilgreiningunni á "nörd" að hann á fáa vini, einfaldlega vegna þess að aðrir krakkar skilja hann ekki. Og flestum krökkum - kannski stelpum sérstaklega - finnst mest um vert að eiga vini. Það er í þeirra augum mikilvægara en að vinna einhver afrek, og lykillinn að hamingjunni. Sumir krakkar hafa sagt eftir á, að í barnaskóla skipti vinirnir mestu - á efri skólastigum fari námið að verða meira um vert.

Þess vegna langar grunnskólakrakkana ekki til að verða vísindamenn, jafnvel þótt þeim finnist starf vísindamanna mikilvægt. Vísindamenn hafa nefnilega enn þá ímynd að þeir séu nördar. Þeir eru Vandráður viðutan.

Þetta er slæmt af tveim ástæðum. Í fyrsta lagi vegna þess að þetta er á misskilningi byggt. Vísindamenn eru ekki meira viðutan en gengur og gerist. Ímyndin er röng. Í öðru lagi vegna þess að þetta dregur úr möguleikum krakkanna á að öðlast þekkingu og skilning sem þau gætu vel öðlast án þess að verða þar með að nördum. Vísindaleg þekking er öllum aðgengileg - ekki bara einhverjum "snillingum".

Og þarna dúkkaði svo ef til vill upp toppur á borgarísjakanum sem þetta mál er: Rómantíska hugmyndin um snillinginn - mann sem af innsæi sínu og náðargáfu getur fundið svör við stórum spurningum - lifir enn góðu lífi í fjölmiðlum og afþreyingarefni. Það þarf að drepa þennan snilling. Eða öllu heldur, það þarf að útrýma þessari rómantísku dellu.

Hvernig er hægt að fara að því? Það sem þyrfti fyrst og fremst að breytast er sú hugsun að vísindamenn séu gáfaðri en annað fólk. Þá myndi nördastimpillinn um leið hverfa af vísindamönnum og krökkum gæti farið að finnast óhætt að hugsa sér að verða vísindamaður. Þetta myndi ekki aðeins létta krökkunum lífið, þetta myndi líka auka veg vísindanna.

Lamandi hugsun

Maður sem stundum má taka mark á sagði einhvern tíma: "Ég er að verða soldið skeptískur á þetta krítíska attitjút." Það væri ef til vill oftar hægt að taka mark á blessuðum manninum ef hann kynni að haga orðum sínum á íslensku, en setninguna hér að framan mætti kannski þýða sem svo: "Ég er að verða efins um gildi gagnrýnnar hugsunar."

Orð þessa vafasama efasemdamanns eru þar að auki undarleg í ljósi þess, að oft er haft á því orð að það skorti einmitt á gagnrýna hugsun í umræðunni á Íslandi. Menn eru sagðir slá fram órökstuddum fullyrðingum og éta hugsunarlaust upp eftir öðrum einhverja hleypidóma sem væru þeir einfaldlega staðreyndir og ekki þurfi frekar vitnanna við. Að ekki sé nú minnst á þegar menn vísi í fullyrðingar yfirvalda eða "almannaróm" til að staðfesta eigin orð.

En er það alveg rétt að skortur sé á gagnrýnni afstöðu í "umræðunni"? Er ekki þvert á móti ástæða til að ætla, ef nánar er að gáð og hlustað um stund á umræðuna, að gagnrýnin hugsun vaði uppi í íslensku samfélagi sem aldrei fyrr, allsendis agalaust? (Út af fyrir sig kæmi það víst engum á óvart að skorti aga í því sem Íslendingar gera.)

Áður en lengra er haldið er rétt að staldra við - kannski í anda hinar sönnu gagnrýnu hugsunar - og spyrja hvað gagnrýnin hugsun sé eiginlega. Og þá vill svo til, að vel ber í veiði. Fyrir tæpum tuttugu árum spurði Páll Skúlason, heimspekingur og núverandi rektor Háskóla Íslands, að því í útvarpserindi hvort hægt væri að kenna gagnrýna hugsun. (Fyrirlesturinn birtist síðar í bókinni Pælingar, sem kom út 1987.) Þar segir Páll: "Gagnrýnin hugsun er fyrst og fremst fólgin í viðleitni til að rannsaka hlutina, láta engar tilhneigingar, langanir eða tilfinningar hlaupa með sig í gönur."

Þetta hljómar skynsamlega og varla getur efasemdamaðurinn sem vitnað var í hérna í upphafi hafa verið að andmæla því að farið sé eftir þessum orðum Páls? Kannski var efasemdamaðurinn öllu heldur að finna að því hversu hætt virðist við því að svokölluð gagnrýnin hugsun breytist í lamandi hugsun. Það gerist þegar menn leggja upp með gagnrýna hugsun en missa hana úr böndunum, ef svo má segja, og hún breytist í einhverskonar allsherjarneikvæðni og sjálfkrafa höfnun á orðum viðmælandans.

Gagnrýnin hugsun fer úr böndunum vegna þess að litið er á viðmælandann sem andstæðing og "samræða" við hann breytist í kappræðu. Fyrsta viðbragðið við öllu sem hann segir er að hafna því. Menn gleyma sér og verða heitir eins og í leik - samræðan verður að íþróttakappleik þar sem öllu skiptir að leggja andstæðinginn að velli. (Þess vegna eru skipulagðar kappræður eins og kenndar eru og stundaðar í íslenskum framhaldsskólum stórkostlega vafasamar). Þetta er einmitt megineinkenni allrar opinberrar "umræðu" og kannski þess vegna sem svo oft er erfitt að fá botn í hana og sjá hvort hún eigi sér eitthvert markmið annað en sjálfa sig.

Og þetta er líka megineinkenni allrar pólitískrar umræðu á Íslandi - og víðar - og ástæðan fyrir því að hún er jafn lamandi og tilgangslaus og raun ber vitni, nema maður sé í eðli sínu íþróttamaður og líti á öll mannleg samskipti sem íþróttakappleik. En þetta - að líta jafnan á viðmælandann sem andstæðing sem þurfi að sigra - hefur í rauninni lítið með gagnrýna hugsun að gera, eins og Páll benti á: "Tilhneiging manna til að finna að skoðunum og verkum annarra og jafnvel sínum eigin á í sjálfu sér ekkert skylt við gagnrýna hugsun."

Ef þetta er rétt hjá Páli má ef til vill til sanns vegar færa að það skorti á gagnrýna hugsun í "umræðunni", þótt ekki skorti þar á meinta gagnrýna hugsun sem farið hefur úr böndunum og breyst í lamandi hugsun.

En hvers vegna skyldi vera svona hætt við því að gagnrýna hugsunin, sem menn leggja upp með í góðri trú, fari úr böndunum? Líklega er skýringin sú, að það gleymist að gagnrýnin hugsun þarf sjálf á gagnrýni að halda. Ekki svo að skilja að maður eigi sífellt að draga eigin orð í efa (slíkt myndi líklega fljótt gera mann eitthvað undarlegan), heldur þarf maður að gefa öðrum færi á að gagnrýna mann. Þetta gengur auðvitað alveg þvert á grundvallarreglur kappræðunnar og er ef til vill þess vegna eitur í beinum mikilla íþróttamanna.

Og það er líklega alveg borin von að þetta geti nokkurn tíma orðið alsiða í stjórnmálaumræðu, vegna þess að lykillinn að svona sjálfsgagnrýni er fólginn í því sem annar heimspekingur, Þjóðverjinn Hans-Georg Gadamer, kallaði "hæfileikann til að hlusta á [viðmælandann] í þeirri trú, að hann kunni að hafa rétt fyrir sér". Stjórnmálamaður sem tæki upp á því að samsinna orðum pólitísks andstæðings væri eins og fótboltamaður sem viljandi skoraði sjálfsmark.

Kannski finnst einhverjum þetta hljóma eins og rassvasaheimspeki af ódýrustu og flötustu gerð, ættuð úr smiðju mjúka og skilningsríka mannsins sem er löngu orðinn úreltur. En því má ekki gleyma að ef þessi krafa á að skila einhverjum árangri verður hún að vera algild. Það er að segja, það verða allir að gera hana til sjálfra sín, og þar af leiðandi má maður ætlast til þess að viðmælandinn geri hana til sín og sé tilbúinn til að hlusta á mann og taka mark á því sem maður hefur að segja. Það mætti kannski kalla þetta "uppreisn mjúka mannsins".

(Viðhorf, Morgunblaðið, 28. apríl, 2004)

Bull

Viðhorf, Morgunblaðið þriðjudaginn 16. ágúst, 2005

Það er fullkomlega óljóst hvernig best færi á því að þýða á íslensku það ágæta enska orð "bullshit". Þá verður heldur ekki séð að komin sé hefð á að nota eina þýðingu fremur en aðra. Úr þessu þarf að bæta því að fyrirbærið sem enska orðið vísar til þrífst svo sannarlega í íslensku samfélagi, ekki síður en ensku. Að ekki skuli vera til orð á íslensku um þetta fyrirbæri er í raun óheppilegt, vegna þess að fyrir vikið verður erfiðara að festa hendur á þessu fyrirbæri og jafnvel losna við það ef svo ber undir. En það er með þetta eins og svo margt, fátækt íslenskunnar eykur fátækt hugsunarinnar.

En þetta er nú kannski ekki alveg svona bölvað. Líklega er óhætt að nota bara það ágæta orð "bull" til að þýða "bullshit" ("kjaftæði" kæmi líka til greina), og verður það því notað hér í þessu viðhorfi. En hvað nákvæmlega er "bull" ("bullshit") og af hverju skyldi maður vilja losna við það? Fyrr á þessu ári kom út í Bandaríkjunum mjög athyglisverð en líka mjög lítil bók sem heitir einmitt Um bull, eða á frummálinu On Bullshit, eftir bandaríska heimspekinginn Harry G. Frankfurt.

Í þessari agnarlitlu bók (hún er ekki nema tæpar 70 síður í litlu broti á stærð við Lærdómsrit Bókmenntafélagsins og lítið á hverri síðu) skilgreinir Frankfurt bull í fáum en einkar hnitmiðuðum orðum. Bull, samkvæmt skilgreiningu Frankfurts, er ekki lygi. Og það sem meira er, bull er í rauninni verra en lygi, og sá sem bullar (bullarinn) er hættulegri en lygarinn. Lygi felur nefnilega í sér ákveðna afstöðu til sannleikans og í rauninni viðurkenningu á tilvist sannleikans - með því að það er vísvitandi gengið gegn honum. En bull er hvorki satt né logið, og bullarinn setur "sannleikann" jafnan í gæsalappir vegna þess að bullarinn veltir því í rauninni ekki fyrir sér hvort það sem hann segir - bullið - hefur einhverja skírskotun til raunveruleika (þ.e. jákvæða ef um er að ræða sannleika en neikvæða ef um er að ræða lygi). "Það er einmitt þetta fullkomna sinnuleysi um sannleikann - að hafa engan áhuga á því hvernig málum er í raun háttað - sem ég tel vera kjarnann í bulli," segir Frankfurt (bls. 33-34).

Lygar gera mann ekki óhæfan til að segja satt, vegna þess að lygari veit jafnan hver sannleikur málsins er þótt hann hafni honum. En hætt er við að bullarinn verði smám saman ófær um að greina á milli þess hvað er satt og hvað er lygi. Að bulla, segir Frankfurt, felur í sér að fullyrða eitthvað alveg án tillits til annars en þess hvað hentar manni að segja. Því er hætt við, að bullarinn missi smám saman alveg tengsl við áþreifanlegan veruleika, og endi á akkerislausu sveimi í einhverjum orðaháloftum.

Af því að hér að ofan var kvartað undan skorti á góðu íslensku orði yfir "bullshit" er gaman að nefna að bull, eins og Frankfurt skilgreinir það, er náskylt fyrirbæri sem gott og gilt íslenskt orð nær yfir, þ.e. uppskafning, sem Þórbergur Þórðarson gerði eftirminnileg skil. Uppskafning felur í sér tildur og tilgerð, eða einskonar flottræfilshátt í orðalagi. Það sem vakir fyrir uppskafningunum er ekki að ljúga beinlínis að lesendum sínum eða áheyrendum heldur er hann fyrst og fremst að hugsa um og hafa áhrif á hvað áheyrendur eða lesendur halda um hann, segir Frankfurt. Uppskafningurinn er að reyna, með orðum sínum og/eða framkomu, að láta áheyrendur eða viðmælanda sinn fá jákvæðar hugmyndir um sig. Uppskafningurinn og bullarinn eiga það því sameiginlegt að vera ekki beinlínis að ljúga.

En þeir eru samt báðir að villa á sér heimildir. Munurinn á þeim er þó kannski sá, að uppskafningurinn er alltaf að reyna að varpa á sig jákvæðu ljósi, upphefja sjálfan sig í hugum annarra. Hann hugsar því um það, og þarf að hafa einhverja tilfinningu fyrir því, hvernig málum er í raun háttað. Hann er því ekki algerlega sinnulaus um sannleikann, eins og Frankfurt segir bullarann vera. Uppskafningurinn er bara að reyna að berja í brestina sem hann veit vera í sér. (Og hver gerir það ekki öðru hvoru?)

Kannski sýnir ævintýrið Nýju fötin keisarans ágætlega hvernig bull virkar: Einungis skraddararnir voru eiginlegir lygarar, því að þeir vissu sannleikann í málinu. Segja má, að allir hinir í sögunni, fyrir utan barnið í lokin, hafi orðið bulli að bráð. Fólkið var ekki að ljúga þegar það dáðist að fötunum sem í raun voru engin, vegna þess að ótti fólksins við að vera heimskingjar blindaði það fyrir sannleikanum. Það sá hann þess vegna ekki og var því ekki að ganga vísvitandi gegn honum, eins og lygarar gera. Fólkið var ekki heldur sekt um einfalda uppskafningu vegna þess að það var ekki að hugsa um hvað aðrir héldu um það. Það óttaðist ekki að vera álitið heimskingjar. Fólkið var fyrst og fremst að hugsa um sínar eigin hugmyndir um sjálft sig. Það óttaðist að vera heimskingjar. Hugsun þess var eitthvað á þessa leið: Ef ég held vera rétt það sem mér sýnist vera rétt, þá er ég heimskingi; en ég er ekki heimskingi (eða öllu heldur, ég vil ekki undir nokkrum kringumstæðum vera heimskingi); ergó: það sem mér sýnist er ekki rétt.

Til að forðast það hlutskipti að vera heimskingjar leitaði fólkið skjóls í almennu áliti, eða einskonar allsherjarbulli. Ástæða þess að barn gat sagt sannleikann var sú, að börn vita ekki hvað það er að vera heimskur.