Oflæsi

Oflæsi er hugtak sem ekki hefur farið mikið fyrir í íslenskri samfélagsumræðu, þótt hér eins og annars staðar skjóti fyrirbærið sem hugtakið vísar til oft upp kollinum. Orðið er ekki að finna í splunkunýrri orðabók Menningarsjóðs og leit í gagnasafni Morgunblaðsins ber engan árangur.

Samt er oflæsi til á Íslandi. Á ensku heitir þetta fyrirbæri "hyperliteracy" og er í sem skemmstu máli það, að maður les ekki einungis það sem texti segir beint, heldur líka það sem er á bak við hann; maður finnur í honum merkingu sem er dulin, annaðhvort viljandi eða óviljandi af hálfu textasmiðsins. Að þessu leyti er oflæsi um margt líkt því að lesa á milli línanna, en millilínalestur beinist þó oftast að hlutum sem textahöfundurinn var meðvitaður um. Oflæsi snýst aftur á móti í flestum tilvikum um hluti sem textahöfundurinn er ómeðvitaður um. Tökum ýkt dæmi.

Enskunemi við Harvard fer á skyndibitastað en í stað þess að sjá á matseðlinum upplýsingar um hvaða réttir eru á boðstólum les hann úr matseðlinum hvernig auðvaldssamfélagið breytir þjóðerni (þetta var altso mexíkanskur staður) í neysluvöru og breytir hefðum í vörur sem hægt er að markaðssetja með því að gersneyða þær öllum upphaflegum, ekta einkennum.

(Þetta dæmi er reyndar stolið úr því ágæta grínblaði The Onion, 38. árg., 26. tbl. - á Netinu sem www.theonion.com - og því vísast uppdiktað. En það útskýrir nokkuð vel hvað oflæsi snýst um).

Hér er ekki ætlunin að fella neinn dóm um oflæsi, einungis útskýra hvað hugtakið merkir. Þó verður að nefna að sú hætta fylgir oflæsi að það getur orðið sjúklegt ástand. Oflæsi, líkt og svo margt annað, verður sjúklegt þegar maður hættir að hafa stjórn á því; þegar maður er ekki lengur fær um að lesa bara það sem texti segir beint, heldur getur ekki annað en séð hina meintu duldu merkingu hans.

Og það er beinlínis orðið hættulegt ef maður getur ekki séð neitt nema hina meintu duldu merkingu. Eins og ef Harvard-stúdentinn í ýkta dæminu hér að ofan gæti ekki séð út úr matseðlinum hvaða mat hann gæti keypt á veitingastaðnum, heldur gæti einungis lesið út úr seðlinum þetta með misnotkun auðvaldssamfélagsins á þjóðerni og hefðum.

Oflæsi í sinni sjúklegustu mynd er því eins konar ólæsi. Það hefur líka svipaðar afleiðingar og ólæsi, það er að segja, það útilokar hinn oflæsa (líkt og ólæsið útilokar hinn ólæsa) frá stórum og mikilvægum þætti mannlegra og félagslegra samskipta. Það einangrar mann.

En flestir sem eru oflæsir eru líka læsir á þennan venjulega hátt sem við flest erum, það er að segja, ef við lesum eða heyrum setninguna "það er rigning" leiðir hún huga okkar að vatni sem kemur ofan úr loftinu (eða að einhverju þvíumlíku) en ekki til dæmis tilvistarspekilegum vangaveltum um óyfirstíganlegan og alltumlykjandi nöturleika mannlífsins.

Það er ekki einungis hægt að vera oflæs á texta. Oflæsi getur líka hrjáð myndskynjun manns og félagsleg samskipti. Að ógleymdri pólitíkinni. Maður sem horfir á ljósmynd getur bæði séð það sem er á myndinni og metið hana út frá því - það er venjulegt læsi - og hann getur líka séð myndina sjálfa, uppbyggingu hennar, litina í henni og birtuna í henni - þá er hann eiginlega að oflesa myndina (þó alls ekki endilega sjúklega, nema hann beinlínis hætti að geta séð það sem myndin er af og geti bara séð hana óhlutbundið).

Félagslegt oflæsi lýsir sér á svipaðan máta: Maður lætur sér aldrei duga það sem aðrir beinlínis segja og gera heldur er ætíð að rýna í ástæður þess sem þeir segja og gera (meðvitaðar og þó ekki síst ómeðvitaðar); velta því fyrir sér hvernig þættir eins og útlit, þjóðfélagsstaða, hjúskaparstaða, kynferði, uppeldi og fleira í þeim dúr hefur áhrif á og jafnvel stjórnar atferli.

Sennilega eru flestir að einhverju marki félagslega oflæsir, og njóta ekki nema góðs af því. En félagslegt oflæsi á sjúklegu stigi er verulega óhugnanlegt fyrirbæri og líkist mjög ofsóknarkennd. Þetta er fólkið sem manni finnst vont að vera nálægt vegna þess að maður hefur alltaf á tilfinningunni að það geti ekki bara spjallað við mann heldur sé alltaf um leið að greina mann, flokka og dæma.

Um pólitískt oflæsi þarf ekki að fara mörgum orðum, það hefur allt verið yfirfljótandi í pólitískt oflæsum álitsgjöfum í nýafstaðinni stjórnmálabaráttu; fólkinu sem aldrei tekur einu einasta orði sem stjórnmálamenn láta út úr sér öðru vísi en með fyrirvara, og telur stjórnmál snúast í raun um annað en það sem sagt er. Þeir eru margir sem eru sjúklega oflæsir á stjórnmál.

Það er rétt að ítreka að hér er ekki verið að fella neina dóma um oflæsi, þótt rétt sé að vara við hinni sjúklegu gerð þess. Maður þarf því að vera vakandi fyrir einkennum sjúklegs oflæsis. Atvikið sem henti Harvard-stúdentinn í dæminu hér að framan er einmitt til marks um sjúklegt oflæsi á byrjunarstigi (enda ætlaði drengurinn að fara að athuga vandlega sinn gang).

Ennfremur má nefna að ef maður er farinn að fá sterklega á tilfinninguna að "einfaldur lestur" texta gefi undantekningarlaust ranga mynd - að það sem texti segir beint sé ætíð einhvers konar lygi - þá er maður í umtalsverðri hættu.

Hvað er til bragðs? Gott ráð er að lesa leiðbeiningabæklinga fyrir hvers konar tæki. Fullnýting slíks texta (þ.e., þegar maður hefur skilið textann það vel að maður getur látið tækið virka rétt) er beinlínis undir því komin að maður lesi einungis það sem hann segir manni beint, og lesi það sem allra nákvæmast. Með þessum hætti getur maður æft sig í því að forðast að detta í oflestur.

 (Viðhorf, Morgunblaðið, 27. maí, 2003)