Velferð barna

Viðhorf, Morgunblaðið, 28. febrúar, 2007

Íslendingar hafa lítið mátt vera að því að ræða um skýrslu Barnahjálpar Sameinuðu þjóðanna (Unicef) um hlutskipti barna í ríkum löndum sem kom út um daginn. Við vorum svo heppin að vera ekki með í samanburðinum svo að við höfum ekki þurft að pæla í þessu, enda eins gott því að við höfum öðrum og mun mikilvægari hnöppum að hneppa, hér eru peningamenn fyrir rétti og klámhundar bíða æstir eftir því að komast inn í landið.

Það var annars margt harla athyglisvert að finna í þessari skýrslu, sem hefði getað orðið efni í áhugaverða umræðu og fjölmiðlaskrif. En þetta var afgreitt snöfurmannlega af íslenskum miðlum á einum degi, og þeir sneru sér á ný að því sem þjóðin hefur í raun áhuga á: Peningum og fólki sem græðir mikið.

Dapurlegt, í þessu samhengi, er að sjá fyrstu skref nýs fjölmiðils á Íslandi, Krónikunnar. Ef fjölmiðlar eru speglar samfélagsins mátti sjá á fyrstu forsíðu þess blaðs spegilmynd íslensku þjóðarinnar í svakalegu "klósöppi": Hannes Smárason í svarthvítu. Í næsta tölublaði voru spákaupmenn á forsíðunni. Fer ekki á milli mála á hvaða mið þessi nýjasti fjölmiðill ætlar að róa; þau hin sömu og allir hinir - nýríku Íslendingana.

Ég skal viðurkenna að Unicef-skýrslan er löngu liðin tíð (sjálfsagt einhverjar tvær vikur síðan hún var í fréttum) og vísast að lesendur séu búnir að gleyma því litla sem þeir sáu um hana í fjölmiðlum, enda margt meira spennandi verið á seyði síðan.

Það var afar athyglisvert að í efstu sætunum á lista landanna sem fjallað var um í skýrslunni voru lönd sem löngum hafa þótt afskaplega óspennandi á Íslandi, Holland og Svíþjóð, en löndin þar sem hlutskipti barna er síst eru einmitt þau lönd þar sem mest tækifæri eru á að græða peninga, Bandaríkin og Bretland.

Þetta er ótvíræð vísbending um að áhersla á þetta tvennt, peninga og börn, fari ekki saman, heldur stefni þvert á móti í andstæðar áttir. Ofboðslegur áhugi íslenskra fjölmiðla á nýríku fólki og hvers kyns viðskiptum gefur ennfremur vísbendingu um í hvora áttina íslenskt samfélag stefni. Enda ekki langt síðan bent var á að misskipting auðs á Íslandi fari vaxandi og samfélagsgerðin sé sífellt meira farin að líkjast þeirri bresku.

Nú kann einhver að vilja benda á að það hafi líka komið fram nýlega að fátækt sé lítil á Íslandi, og það gildi líka um börn, hér búi færri börn við fátækt en gerist í öðrum löndum. Þar með á að vera afgreitt það sem máli skiptir samkvæmt því eina viðmiði sem haft er á Íslandi núna: peningaviðmiðinu. Við erum auðug þjóð að meðaltali, svo hvers meira getum við óskað okkur?

Reyndar er ekkert undarlegt að þetta viðmið sé það fyrsta sem kemur upp í hugann. Brjóstvitið segir manni að auður sé frumskilyrði velferðar, og þess vegna er kannski eðlilegt að draga án frekari umhugsunar þá ályktun að því meira sem til sé af peningum því fleiri eigi tækifæri á að láta sér líða vel, bara ef þeir vilji og kunni að grípa tækifærin sem gefast. Sé áhersla lögð á auðinn hljóti það að leiða til velferðar og hamingju.

Sú staðreynd - sem sífellt fleiri rannsóknir leiða í ljós - að ofboðslegur auður fáeinna manna skilar ekki aukinni velferð og hamingju fjölmargra annarra, og jafnvel ekki einu sinni auðmannanna sjálfra, gengur því gegn brjóstvitinu, og maður þarf svolítið að taka á honum stóra sínum til að átta sig á því hvernig það má vera að misskipting auðs komi engum til góða, heldur öllum illa.

En Unicef-skýrslan kann einmitt að gefa vísbendingu um hvernig þetta má vera. Einn höfunda hennar, Jonathan Bradshaw, prófessor við York-háskóla, sagði við BBC að helstu ástæður dapurlegs hlutskiptis breskra barna væru fátækt og einsemd. Tvöfalt fleiri börn byggju við fátækt en árið 1979 og aðeins 40 af hundraði breskra barna fannst vinir sínir hjálplegir og vingjarnlegir.

Bradshaw sagðist lesa úr niðurstöðum skýrslunnar að þjóðfélagsgerðin í þeim löndum sem verst komu út einkenndist af miskunnarleysi. Og miskunnarleysi stafar af skorti á samkennd, og skortur á samkennd stafar af skorti á sameiginlegri sjálfsmynd. Samfélagsgjáin sem myndast með misskiptingu auðs er fyrst og fremst fólgin í því, að þeir sem búa sitthvorumegin við hana hætta að upplifa hvorir aðra sem meðborgara sína, sem fólk eins og sjálfa sig, og þar með hverfur samkenndin með þeim og miskunnarleysi gagnvart þeim tekur við.

Kannski getur fullorðið fólk með þroskaða skynsemi komist yfir slíka gjá, en börnum sem alast upp við hana verður hún óyfirstíganleg hindrun sem jafnvel getur heft skynsemisþroska þeirra, þannig að miskunnarleysi í garð annarra verður þeim sjálfsagður hlutur.

Það er ómaksins vert að gera tilraun til að koma einkunnarorðum Unicef-skýrslunnar á íslensku og láta fljóta hér með, þótt einhverjum kunni að finnast þau froðukennd og tilfinningahlaðin um of:

"Hinn sanni mælikvarði á stöðu þjóðar er hversu vel hún hugsar um börnin sín - heilsu þeirra og öryggi, efnahag þeirra, menntun þeirra og félagsmótun, og tilfinningu þeirra fyrir því að þau séu elskuð, metin að verðleikum og talin með í fjölskyldunni og þjóðfélaginu sem þau fæðast inn í."