Vísindi á færeysku

Viðhorf, Morgunblaðið, 13. mars, 2007

Það er mikill ósiður hjá sumum bandarískum blaðamönnum að mæta á ári hverju á þing samtímamálfræðinga (MLA) og skrifa síðan drepfyndnar fréttir af "fræðunum" sem þar eru fram borin, það er að segja langsóttum ályktunum fræðinganna og torræðu málfari þeirra.

Þetta er ósiður hjá blaðamönnunum af að minnsta kosti tveim ástæðum. Í fyrsta lagi þeirri sem við blasir, að þeir eru að gera gys að fólki fyrir að það skuli ekki tala og skrifa "venjulegt" mál eins og þeir sjálfir. Minnir mig á ónefndan íslenskan blaðamann sem ég vann einu sinni með; honum fannst færeyska svakalega hlægileg, en kunni það ég best veit ekki bofs í henni, og henti gaman að henni á síðum blaðsins sem við unnum á, blaðinu og honum sjálfum til lítils sóma.

Í öðru lagi er þetta ósiður hjá blaðamönnunum vegna þess að þeir bregðast þarna grundvallarskyldu sinni gagnvart lesendum, sem er í því fólgin að veita upplýsingar um umfjöllunarefnið á máli sem er lesendum aðgengilegt. Blaðamenn eiga fyrst og fremst skyldur við lesendur sína, en líka við viðmælendur sína eða umfjöllunarefni. Af þessu tvennu myndi ég þó segja að skyldan við lesendur vegi þyngra.

Ef nánar er að gáð kemur í ljós að ofangreindur ósiður blaðamannanna er líklega ágætis dæmi um það þegar fólk gerir enga tilraun til að hafa hemil á fordómum sínum. Blaðamennirnir benda á fræðingana og segja: Þeir eru öðru vísi en ég; sjáiði hvað þeir eru asnalegir! Blaðamennirnir hafa enga þekkingu á fræðimennskunni sem þeir gera gys að (og gysið byggist í rauninni á því að engrar slíkrar þekkingar sé aflað), bera ekkert skynbragð á þau gildi og markmið sem höfð eru í heiðri í fræðunum heldur meta fræðimennskuna eingöngu út frá sínum eigin forsendum, það er að segja forsendum markmiða og gilda blaðamennskunnar.

En á þessu tvennu er grundvallarmunur. Eins og ég sagði áðan er það megingildi í blaðamennsku að veita upplýsingar til að gera umfjöllunarefnið aðgengilegt hinum almenna lesanda. En þetta er alls ekki megingildi í fræðimennsku, sérstaklega ekki á ráðstefnu þar sem saman koma fræðingar. Þeir eiga þar fyrst og fremst erindi við fagsystkini sín, ekki almenna lesendur. Blaðamönnunum sést aftur á mót alveg yfir þetta atriði, og dæma fræðin ekki á forsendum fræðanna sjálfra heldur á forsendum blaðamennsku, eins og það séu hinar einu "réttu og eðlilegu" forsendur. Þetta er alveg skólabókardæmi um fordóma.

Blaðamaðurinn sem ég vann með fyrir norðan hérna um árið, þessi sem fannst færeyska svo hlægileg, gerði enga tilraun til að skilja það sem hann las í Dimmalætting, hann gerði bara grín að færeyskunni á þeim forsendum að hún hljómaði eins og einhver væri að gera fáránlega misheppnaða tilraun til að skrifa eða tala íslensku. (Ef ég man rétt endaði þetta með því að færeyskur lesandi blaðsins sem við unnum á hafði samband og spurði hvort Færeyingar hefðu gert blaðamanninum eitthvað.)

En það eru ekki aðeins blaðamenn sem eru fordómafullir. Stundum verða þeir og fagið þeirra fyrir barðinu á fordómum fólks úr öðrum fögum. Líkt og í tilviki bandarísku blaðamannanna sem fara á MLA-þing og samstarfsmanns míns sem fannst færeyska hlægileg stafa þessir fordómar undantekningarlítið af vanþekkingu á grundvallargildum og markmiðum þess sem fordómarnir beinast gegn - í þessu tilviki blaðamennsku.

Ég veit ekki hvort einhverjar tilteknar stéttir eru gjarnari en aðrar á fordóma í garð blaðamanna, en mig langar til að taka hér nýlegt dæmi. Ég átti þess kost um helgina að sitja þrjá fyrirlestra á samkomu nýs félags sem heitir Res extensa. Samkoman var um gagnrýna hugsun. Í einum lestrinum sem ég hlýddi á fengu blaðamenn (og þá sérstaklega við sem vinnum á mbl.is) á baukinn hjá Margréti Björk Sigurðardóttur, sem er MSc í líffræði.

Það er ekki nema hollt að sæta gagnrýni, en ég verð að viðurkenna að undir lestri Margrétar varð mér hugsað til kollega míns sem fannst færeyska hlægileg en kunni ekki bofs í henni. Skotmark Margrétar voru fréttir fjölmiðla af vísindarannsóknum, og ekki fór á milli mála að henni þóttu þessar fréttir afskaplega illa gerðar.

Að vísu kom fljótlega í ljós í lestri Margrétar að hún ruglaði iðulega saman göllum á vísindarannsókninni sem tiltekin frétt var um og meintum göllum á fréttinni um rannsóknina. Það er að segja, hún gerði ekki greinarmun á fréttinni og fréttaefninu. Þetta er reyndar mjög algengur ruglingur hjá þeim sem ekki kunna nein skil á fréttamennsku, og ég skal viðurkenna að ég hef oftar en einu sinni séð vísindamenn ruglast á þessu þegar þeir gagnrýna vísindablaðamennsku.

Eins og góðum vísindamanni sæmir kom Margrét auga á vankanta á rannsóknunum sem fjallað var um í fréttunum og orðum vísindamannanna sem vitnað var í, en af einhverjum ástæðum virtist hún telja að þarna væri um að ræða vankanta á fréttinni og við blaðamanninn að sakast en ekki vísindamanninn.

Líkt og blaðamaðurinn sem fannst færeyska fyndin vegna þess að hann skildi hana ekki henti Margrét gaman að þessum vísindafréttum án þess að skilja bofs í blaðamennsku. Fyrirlestur hennar var því einnig skólabókardæmi um fordóma. Hún leit á fréttirnar sem fáránlega fyndna tilraun til vísindaskrifa - vísindi á færeysku! Alveg drepfyndið.

Margrét lét í ljós þá skoðun, sem ég hef oftar en einu sinni heyrt frá vísindasinnuðu fólki, að það þurfi vísindamenn til að skrifa fréttir af vísindarannsóknum til að fréttirnar verði "réttar". Ég hef alltaf haft efasemdir um þetta, og það má segja að Margrét hafi staðfest þessar efasemdir mínar, og sýnt fram á í lestri sínum hvers vegna það getur verið mjög óráðlegt að láta vísindamenn skrifa vísindafréttir.

Athugasemdir

[Árni Gunnar Ásgeirsson, 15.3.2007 kl. 18:07]

Ég sat sama fyrirlestur og þætti vænt um að fá dæmi um þennan rugling hjá henni Margréti. 

Setningar eins og nú hefur það verið sannað eru alltaf á ábyrgð blaðamanna, og ættu allir blaðamenn að vita að vísindi sanna einmitt ekki. Þá  var í einni fréttinni talað um CT aðleiðslufrumur, sem er einhver tilraun til þýðingar, en er í raun frumkvöðlastarfsemi í mál-bruggun. Því miður hef ég ekki fréttirnar sem í var vitnað fyrir framan mig, en það var algerlega ljóst að mistökin voru ekki einungis vísindamannanna. 

Þá hlýtur fólki einnig að vera ljóst að blaðamaður sem skrifar um vísindi ber ábyrgð á því þegar hann flytur greinilegar rangfærslur. Ef blaðamaðurinn hefur ekkert skynbragð á efnið sem hann er að flytja fréttir af er hann að breyta rangt. Ég er ekki hæfur til að lesa hagskýrslur og segja almenningi frá þeim, og því geri ég það ekki. Sömuleiðis á blaðamaður sem talar um CT aðleiðslufrumur og hvernig vísindamenn hafi sannað einhvern fjandann, ekkert erindi í vísindablaðamennsku.

[Kristján G. Arngrímsson, 15.3.2007 kl. 21:10]

Seint dytti mér í hug að halda því fram að blaðamenn séu óskeikulir eða yfir gagnrýni hafnir, samanber það að sjálfsagt einir tveir þriðju af viðhorfinu hérna að ofan eru gagnrýni á kollega mína. Ég vona að þeir fyrirgefi mér. Og eins og dæmin sanna – úps! afsakið, benda til, verður blaðamönnum stundum illilega á í þýðingum, samanber kryddsíldina frægu og þegar fréttamaður útvarps sagði að herinn í El Salvador hefði verið tilnefndur til friðarverðlauna Nóbels. En það var þá “the Salvation Army”, sem er jú Hjálpræðisherinn, en ekki herinn í El Salvador. En eru tvö dæmi um annarsvegar undarlega þýðingu og hins vegar umdeilanlegt orðalag (þetta með sönnunina) grundvöllur fyrir sleggjudómi um heila starfsstétt? Fyrirlesarinn tók tvö dæmi, en hvað ætli hafi verið margar vísindafréttir skrifaðar á mbl.is í gegnum tíðina? Ekki mjög vísindaleg vinnubrögð hjá fyrirlesaranum, myndi ég halda (svo ég vogi mér að segja eitthvað um vísindi). (Og þetta með “sönnun”, vita örugglega allir vísindamenn að slíkt er ekki til í vísindum? Er það staðreynd að sönnun sé ekki til í vísindum? Er skilgreiningin á vísindum, og hvað í þeim sé til og hvað ekki, meitluð í stein?)  

Það væri ekki sérlega vel að verki staðið af fréttamanni að taka ákvörðun um það hvað séu góð vísindi og hvað séu vond vísindi. Fréttamenn geta flutt fréttir af því hvað vísindamenn fást við (og eru vísindi, ef öllu er á botninn hvolft, eitthvað annað en einfaldlega það sem vísindamenn fást við?) og gefið lesendum (og þar með öðrum vísindamönnum) færi á að fella dóma um hvort það sem fréttin er um teljist til góðra vísinda eða vondra. Það var þetta sem mér fannst gæta misskilnings um í fyrirlestrinum sem um ræðir. Fréttamenn forðast eins og heitan eldinn að fella dóma fyrir lesendur sína, enda vilja lesendur ekki slíka fréttamennsku. Um leið og lesendur verða varir við einhverja forsjónarhyggjutendensa hjá fréttamanni hætta þeir að lesa/hlusta/horfa.

[Árni Gunnar Ásgeirsson, 16.3.2007 kl. 00:32]

1. Nei, vísindi sanna ekki. Sannanir eiga við í rökfræði og afleiddum greinum, s.s. stærðfræði, og huglægar sannanir eru til í lögfræði (sbr. hafið yfir vafa...). Vísindi sanna hins vegar ekki.
2. Vísindi eru ekki það sem vísindamenn fást við, heldur þar sem vísindalegri aðferð er beitt.
3. Ef fréttamenn ,,kynnu" vísindi, gætu þeir dæmt um það hvaða vísindi skipta máli og hvaða vísinindi gera það ekki, eða eru jafnvel alls ekki vísindi. Þá gefa vísindafréttir á mbl.is lesendum sjaldan færi á að meta gæðin, enda eru þær stuttar og segja frá mjög miklu í fáum orðum.

Ef vísindadeild mbl.is hefur áhuga á að flytja vísindafréttir, ætti hún a.m.k. að segja frá uppruna fréttanna. Það tíðkast t.d. á vísindabloggum að láta heimildina fylgja fyrir neðan umfjöllun. Þetta gefur fólki færi á að kanna hvað fór raunverulega fram. Þá þarf enginn að láta eins tækni og vísindahorn mbl.is sé eitthvað annað en þýðingar á fréttum af vísindum. Þar eru aldrei heimatilbúnar fréttir af framgangi erlendra vísinda og mjög sjaldan af íslenskum. Þetta er auðvitað ástæða þess að uppruni fréttanna er ekki skýr.

Að lokum vil ég undirstrika að það er mjög óábyrgt að flytja óvandaðar og/eða rangar fréttir af vísindum. Alveg eins og það er óábyrgt að segja ósatt (óvart eða viljandi) um stöðu ríkissjóðs. Þegar óraunhæf mynd af vísindum birtist fólki hvað eftir annað, hefur það áhrif á trú manna á vísindum, kröfur til vísindamanna, styrkveitingar og fleira. Þá er gert lítið úr verkum vísindamanna þegar því er slegið upp að hin eða þessi rannsóknin hafi sýnt, eða jafnvel sannað, að þekking sem hefur verið safnað á löngum tíma, sé nú misskilningur, þegar blaðamaður hefur kannski ekki meira en eina frétt úr dönsku vefriti, fréttinni til stuðnings.  

Ef við ætlum að láta sem svo að lesendur geti bara dæmt sjálfir um hvað sé rétt og satt, hljóta fréttaskýringar að vera óþarfar. Við getum bara sagt ,,verðbólgan var 4,8% á fyrsta ársfjórðungi" eða ,,dómsátt varð í baugsmálinu" og látið þar við sitja. Svo getur fólk bara leitað sjálft og komist að því hvað þetta þýðir. En það er hvorki góð né ábyrg blaðamennska.