KGA - Viðhorf

20.3.2007 | 17:03

Fordómar vísindanna

Viðhorf, Morgunblaðið, 20. mars, 2007

Þegar franski heimspekingurinn René Descartes taldi sig hafa lokið við að skrifa bókina Orðræða um aðferð (sem inniheldur meðal annars eina frægustu setningu heimsbókmenntanna, "ég hugsa, þess vegna er ég til") fékk hann bakþanka og ákvað að bæta einum kafla við.

Orðræða um aðferð markar þáttaskil í hugmyndasögunni, og með henni hefst svokölluð nýöld. Stefnubreytingin sem hún markaði fólst í því, að með því að beita fyrirfram mótaðri aðferð mætti nálgast sannleikann, í stað þess að hann væri opinberaður eða ákvarðaður af yfirvaldi.

Aðferðin sem Descartes kynnti fyrir lesendum sínum fólst í sem stystu máli í því að hafa ekkert fyrir satt að óyfirveguðu máli, og yfirvegunin fólst nánar tiltekið í því að fylgja fjórum einföldum reglum sem gerð var grein fyrir í bókinni.

En í kaflanum sem Descartes bætti í bókina eftir að hann hafði lokið fyrstu gerð hennar segist hann hafa ákveðið að á meðan hann væri að taka hugmyndir sínar til rækilegrar endurskoðunar myndi hann setja sér "siðareglur til bráðabirgða", og þær voru meðal annars fólgnar í að fara að landslögum og viðteknum venjum, og fylgja boðorðum þeirrar trúar sem honum hafi verið innrætt frá blautu barnsbeini. Hann setti nánar tiltekið hinni vísindalegu aðferð sinni ákveðin takmörk. Hann ákvað, að hún myndi ekki ná til vissra sviða tilverunnar.

Því er gjarnan haldið fram að Descartes hafi bætt þessu í bókina til að komast hjá því að veraldleg og trúarleg yfirvöld bönnuðu hana - enda segir hann að þessar siðareglur séu aðeins til bráðabirgða. Ekki veit ég hvað nákvæmlega er satt í þessu, en hugmyndasagan hefur leitt í ljós að Descartes hitti naglann á höfuðið, vísindalegri aðferð eru takmörk sett.

Þeir eru ófáir heimspekingarnir sem hafa gert uppreisn gegn alræði svonefndrar "Cartesarhyggju", það er, að aðferð tryggi að sannleikurinn verði leiddur í ljós. Slík uppreisn þarf ekki að fela í sér algera höfnun á vísindalegri hugsun, heldur einungis höfnun á alræði vísindalegrar hugsunar, það er að segja, að horft sé á öll svið mannlegrar tilveru með vísindalegum gleraugum, ef svo má að orði komast.

Svona vísindaleg alræðishyggja - sem líka mætti nefna fordóma vísindanna gagnvart hugsun sem ekki er vísindaleg - er merkilegt nokk ennþá talsvert útbreidd og á sér fræga málsvara (eins og til dæmis bandaríska heimspekinginn Daniel Dennett), en líklega er hún þó algengust meðal ungs fólks sem er að taka sín fyrstu skref á vísindabrautinni.

Það er kannski ekki skrítið. Ekki er að ófyrirsynju útbreidd sú skoðun að vísindin séu krýningardjásn mannlegrar skynsemi, og hvergi virðast framfarir jafn greinilegar og í vísindum. Þau virðast því vera það skynsamlegasta af öllu skynsamlegu, og blasir við að draga þá ályktun að tryggasta leiðin til að vera skynsamur sé að hugsa vísindalega. Og hver vill ekki vera skynsamur?

En vísindaleg aðferð hefur þann megingalla að það er ekki hægt að beita henni sjálfri til að finna svar við því hvenær hún eigi við og hvenær ekki. Að þessu leyti eru vísindin undir sömu sök seld og flest önnur hugmyndakerfi (þótt reyndar hafi verið færð gild rök að því að vísindin séu líklega með betri "öryggisventla" hvað þetta varðar en flest önnur kerfi). Þetta leiðir til þess að það getur verið erfitt að forðast vísindalega alræðishyggju, eða vísindalega fordóma.

En í hverju eru fordómar vísindanna fólgnir? Hvernig taka þeir á sig áþreifanlega mynd? Ein mikilvægasta reglan í vísindum (að vísu óskrifuð) kveður á um að í vísindalegum efnum megi aldrei skjóta málum til veraldlegra yfirvalda eða almenningsálitsins. Eina úrskurðarvaldið í vísindalegum efnum er vísindasamfélagið sjálft. Valdboð er bannað, og meirihlutaræði ríkir þar ekki. (Ekki er þó langt síðan það var "lýðræðislega samþykkt" á vísindaráðstefnu í París að svipta Plútó reikistjörnutitlinum, og gott ef vísindin biðu ekki nokkurn álitshnekki fyrir vikið).

Svona er málum ekki farið á ótalmörgum öðrum sviðum mannlífsins, og er þá kannski skýrast að benda á lýðræðið. Sovétríkin sálugu voru tilraun til að búa til þjóðfélag á vísindalegum forsendum, og þar var því ekkert pláss fyrir lýðræði. Trúin á það sameiginlegt með vísindunum að í henni er ekki lýðræði, en ólíkt vísindunum byggir trú á opinberun sannleikans, og hafnar því að hans sé leitað með fyrirfram gefinni aðferð.

Þar sem "markhópur" vísindamanna er þeirra eigið samfélag - það er að segja vísindasamfélagið - þarf framsetningarmáti þeirra að miðast við kröfur þessa afmarkaða markhóps, og engin þörf er á að fara út fyrir þær. Þvert á móti er það óbeint bannað - vísindaritgerð sem skrifuð væri á "alþýðlegu máli" fengist aldrei birt í viðurkenndum og jafningjadæmdum vísindatímaritum.

Þessu er beinlínis þveröfugt farið í fjölmiðlun, svo dæmi sé tekið. Þar er markhópurinn fjölbreyttur, og framsetningarmátinn þarf því að miðast við það. Þar er jafnframt óbeint bannað að nota sérfræðimál - lesendur myndu fljótlega hætta að nota fjölmiðil sem þeir gætu ekki skilið, og fjölmiðillinn færi á hausinn. (Og þarna kom svo í ljós enn frekari munur: Í vísindum hafa markaðslögmálin engin áhrif, en þau hafa veruleg áhrif í fjölmiðlun).

Það er líklega rétt að taka það fram svona í lokin að þótt alræði vísindalegrar aðferðar sé hafnað felur það alls ekki í sér að hinni vísindalegu aðferð sé hafnað. En því er hafnað að skynsemin sé einfaldlega lögð að jöfnu við vísindalega afstöðu. Það þarf skynsemi til að finna út hvenær vísindaleg aðferð á við, og hvenær ekki. En þetta er ekki hægt að finna út með vísindalegum hætti.

Flokkur: Vísindi og fræði | Facebook