KGA - Viðhorf

27.3.2007 | 08:21

Sannleikur vísindanna

Viðhorf, Morgunblaðið, 27. mars, 2007

Það urðu allnokkrir lesendur til að bregðast við því sem ég skrifaði í síðustu viku um "fordóma vísindanna", og voru viðbrögðin allt frá skömmum yfir því að pistillinn hefði verið með öllu óskiljanlegur yfir í ánægju með hann í bland við gagnrýni á einstök atriði í honum.

Ég varð ákaflega upp með mér af ítarlegum viðbrögðum og ætla því að láta eftir mér að skrifa meira um meinta fordóma vísindanna - þó ekki væri til annars en að gera tilraun til að gera það skiljanlega.

Eins og góðfúsir lesendur bentu mér á er það næsta viðtekin skoðun meðal vísindamanna að ekki sé hægt að fjalla með vísindalegum hætti um hvað sem er, til dæmis ástina og guð. Ég held að vísu að margir telji að með vísindalegum hætti sé hægt til dæmis að afsanna tilvist guðs (og þar með í raun fjalla um hann á vísindalegan hátt), og jafnvel sýna fram á að ástin sé ekki annað en efnaferli í heilanum (og þannig smætta ástina niður í eðlisfræði).

Kannski er það þó algengast að talið sé að ekki verði fjallað um ástina og guð með vísindalegum hætti, en ég held aftur á móti að því viðhorfi fylgi jafnframt sú skoðun að þar með sé ekki hægt að segja neitt satt eða ósatt um ástina og guð. Það eru fordómar vísindanna.

Það er að segja, mér er nær að halda það sé næsta útbreidd skoðun að vísindaleg aðferð geti ein tryggt að einhver vísir að "sannleika" komi í ljós, og að ef ekki sé hægt að beita vísindalegri aðferð (eins og til dæmis ef umfjöllunarefnið er guð eða málverk eða ást) sé þar með ekki hægt að segja neinn sannleika um málið, heldur bara hægt að fabúlera og bulla og í besta falli segja eitthvað sem hefur skemmtigildi, en ekki neitt sem hefur sannleiksgildi. Einungis með því að beita vísindalegri aðferð er hægt að segja eitthvað sem hefur sannleiksgildi.

Auðvitað dettur engum heilvita vísindamanni í hug að vísindin geti sagt endanlegan sannleika um alla hluti, en ég á við að það sé algengt viðhorf að einungis með vísindalegum hætti sé hægt að segja eitthvað sem er að einhverju leyti satt, eða miðar að því að nálgast sannleikann.

Þetta minnir svolítið á lokasetningu bókarinnar Tractatus eftir heimspekinginn Ludwig Wittgenstein: "Maður á að þegja um það sem ekki er hægt að tala um." Það sem ekki var hægt að tala um að hans dómi voru hlutir eins og siðferði, fegurð og guð. (Hann sneri að vísu við blaðinu seinna meir, en það er önnur saga.) Ef þessi setning er heimfærð upp á vísindahyggjuna gæti hún litið svona út: Það sem ekki er hægt að fjalla um með vísindalegum hætti er ekki hægt að fjalla um svo vit sé í.

Þessi fordómar eru af sömu ætt og fordómar viðskiptanna, sem eru svo sannarlega útbreiddari en fordómar vísindanna (þótt dæmi séu um að þetta fari saman), en þeir eru fólgnir í því viðhorfi að allt sé "á endanum" bissniss og spurning um framboð og eftirspurn. Það er að segja, að verðgildið sé hið eina eiginlega gildi, og að það sem ekki lúti lögmálum markaðarins sé í rauninni einskis virði. En með því að markaðsvæða það sé aftur á móti hægt að gefa því gildi.

Fordómar vísindanna geta með sama hætti birst í því, að grundvallargildum vísindanna er þröngvað upp á önnur svið mannlífsins, þar sem þau eiga í rauninni ekki við, einmitt vegna þess viðhorfs sem hér að ofan var útlistað, að einungis sé hægt að segja eitthvað sem hefur sannleiksgildi ef það er gert með vísindalegum hætti. Hinni vísindalegu afstöðu er því troðið upp á hvaðeina í þeim tilgangi að hægt sé að segja eitthvað af viti um það.

Þótt þetta sé áreiðanlega í öllum tilvikum gert af góðum hug getur þetta (eins og svo margt sem gert er af góðum hug en takmörkuðum skilningi) haft slæmar afleiðingar. Tvö dæmi: Ég nefndi í síðustu viku að vísindi séu ólýðræðisleg. Fordómar vísindanna geta til dæmis birst í þeirri afstöðu að það geti beinlínis verið nauðsynlegt að láta lýðræðið víkja fyrir hinni vísindalegu niðurstöðu. Með öðrum orðum að það geti verið nauðsynlegt að hafa vit fyrir lýðnum. Með þessum hætti geta fordómar vísindanna alið á forræðishyggju.

Þá erum við komin að hinu dæminu, sem varðar tjáningarfrelsi. Í fjölmiðlun er það grundvallargildi að þagga helst ekki neitt niður, sama hversu heimskulega eða "vitleysislega" það kann að hljóma, eða óábyrgt það er. (Auðvitað á þetta sér takmörk, og um hver þau eru hafa verið skrifaðar margar lærðar bækur.) Þetta er ekki eins mikilvægt í vísindum; þar getur þvert á móti verið fullkomlega eðlilegt og ábyrgt að kveða í kútinn og þagga niður rödd sem talar óvísindalega, því að hún getur beinlínis aftrað því að hin vísindalega afstaða - sem miðar að sannleikanum - verði ofan á.

Hvorugu þessara dæma er ætlað að koma höggi á vísindin sjálf. Eins og lesandi benti mér á eru þau í eðli sínu hlutlaus. En það er vont þegar farið er, í nafni þessa hlutleysis, í einskonar krossferðir til að frelsa meinta heiðingja úr fjötrum þeirra eigin fáfræði og lýsa upp dimman helli þeirra með björtum kyndli vísindanna. Oftar en ekki enda svoleiðis herfarir með því að í hita leiksins er borinn eldur að verðmætum, eins og til dæmis frjálsri hugsun.

Flokkur: Vísindi og fræði | Facebook

Athugasemdir

"En það er vont þegar farið er, í nafni þessa hlutleysis, í einskonar krossferðir til að frelsa meinta heiðingja úr fjötrum þeirra eigin fáfræði og lýsa upp dimman helli þeirra með björtum kyndli vísindanna."

Er þetta ekki kjarni málsins? Þér finnst vont/ljótt/leiðinlegt að vísindamenn og aðrir séu að leiðrétta rangfærslur fólks. Þér finnst felast í því ritskoðun og árás á hugsunarfrelsi. Er ég nokkuð að misskilja þig?

Hvað með þá sem boða trú og önnur hindurvitni - eru þeir þá ekki um leið að ráðast á hugsunarfrelsi annarra?

Varla gildir þetta bara um þá sem andmæla hindurvitnum en ekki þá sem boða þau - það væri tvískinnungur. Má boða sköpunarhyggju og andmæla Þróunarkenningunni - en ekki andmæla sköpunarhyggju? Má boða kristni, dna heilun og mátt miðla - en ekki benda á að þetta er órökstutt allt saman?

Ég sé ekki neina leið úr þessari stöðu aðra en sinnuleysi, uppgjöf og skoðanaleysi.

Nema náttúrlega ég sé að misskilja þig fullkomlega, sem væri mér líkt.

Matthías Ásgeirsson

Matti (IP-tala skráð) 27.3.2007 kl. 14:51