Í leit að keppikefli

Viðhorf, Morgunblaðið, 23. maí 2006.

Ef eitthvað hefur umfram annað einkennt baráttuna fyrir borgarstjórnarkosningarnar í Reykjavík nú í lok mánaðarins er það hversu hljótt hún hefur farið. Ef til vill er það bara þessi Viðhorfaskrifari sem hefur svona takmarkaðan áhuga á pólitík, en þá ber að nefna að hann er ekki sá eini sem nefnir þetta. Skrifari Staksteina í Morgunblaðinu hefur ítrekað kvartað undan þessu og beðið frambjóðendur vinsamlegast að fara nú í smá "fæting", þó ekki væri til annars en að kjósendur gleymi kosningunum ekki.

Hvað veldur þessari hljóðlátu baráttu?

Það segir sína sögu að ef eitthvað ætlar að verða að hitamáli þá er það framtíð flugvallarins í Vatnsmýrinni. En um leið vita allir sem hlut eiga að máli að þar er ekki um raunverulegt kosningamál að ræða þar sem það er í rauninni ekki á könnu borgarstjórnarinnar að taka ákvörðun um flugvöllinn. Og hefur ekki samgönguráðherra bent mönnum vinsamlegast á að það liggi þegar fyrir að völlurinn verði á sínum stað næstu tíu árin?

Ef til vill skiptir líka máli að menn eru raunsæir og þykjast vita að úrslit kosninganna í Reykjavík hafi í raun og veru ráðist þegar R-listinn datt í sundur. Með öðrum orðum, kosningarnar eru bara formsatriði, svo tekur Sjálfstæðisflokkurinn við völdum. Eina spurningin er hvort Björn Ingi eða Ólafur F. þarf að ganga í lið með sjálfstæðismönnum, en það þykir vitað að þeir báðir verða fáanlegir til þess. Þetta eru því eiginlega ekki alvöru kosningar sem framundan eru og þess vegna varla nema von að menn nenni ekki að tala sig heita. Hvers vegna að hækka blóðþrýstinginn að óþörfu? Nóg er nú samt.

Útslagið í þessu öllu saman gerir svo sjálft eðli stjórnmálabaráttu eins og hún er í fjölmiðlasamfélagi. Hún er að miklu leyti sýndarveruleiki. Maður les það stundum í skáldsögum og sér í dramatískum sjónvarpsþáttum að í stjórnmálum sé "sýndin veruleiki". Ef þetta er rétt þýðir það að ef engin er sýndin þá er enginn veruleiki. Þess vegna verða menn að geta sýnt sig, sperrt á sér stélið, og forsenda þess er að hægt sé að hafa eiginlegar kappræður. Alvöru samræður hafa tilhneigingu til að gera þá sem þátt í þeim taka alveg ósýnilega og þess vegna geta samræður hæglega orðið banamein kröftuglegrar kosningabaráttu.

Nú verður ef til vill einhver til þess að saka Viðhorfsskrifara um hártoganir og segja að það sé enginn grundvallarmunur á samræðum og kappræðum. En það er ekki rétt. Á þessu tvennu er einmitt grundvallarmunur. Markmiðið er til dæmis gerólíkt. Markmiðið með samræðu er að komast að samkomulagi, en markmiðið með kappræðum er fullnaðarsigur annars keppandans. Í samræðu leitast maður jafnmikið við að tryggja hag viðmælanda síns og sinn eigin hag, en í kappræðu leitast maður fyrst og fremst við að koma höggi á viðmælandann, slá hann út. Í kappræðu gildir eigingirnin, í samræðu samkenndin.

Munurinn á samræðu og kappræðu er líka fólginn í afstöðu þátttakendanna sjálfra til umræðunnar. Það sem úrslitum ræður er að þegar maður tekur þátt í samræðu verður maður að gera ráð fyrir að viðmælandi manns kunni að hafa rétt fyrir sér og maður sjálfur rangt. En þetta má maður alls ekki gera í kappræðu. Þvert á móti verður maður í kappræðu að vera fullkomlega sannfærður um að viðmælandinn hafi á röngu að standa - alveg burtséð frá því hvað hann hefur að segja.

Kappræðan er því tvíburasystir sýndarmennskunnar og náskyld tilgerð og yfirborðsmennsku. Kappræðan stendur þannig raunverulegum samskiptum fyrir þrifum og þeir sem kunna ekki annað en kappræðu geta aldrei átt samræðu við neinn, aldrei orðið sammála neinum um neitt. Þátttakandi í kappræðu hugsar fyrst og fremst um að sýna sjálfan sig, en síður um að sjá aðra. Þátttakandi í samræðu bæði sýnir sjálfan sig og sér viðmælanda sinn. (En umfram allt: Í samræðu verður maður að gera ráð fyrir að viðmælandinn kunni að hafa rétt fyrir sér).

Vegna þess hve stjórnmálabarátta er að miklu leyti orðin að sýndarveruleika er hún fyrst og fremst af kappræðukyni, þar sem þátttakendur leggja megináherslu á að sjást (og skyggja helst á andstæðinginn um leið) með því að halda glæstar (og jafnvel lærðar) einræður. Það má því segja að "samræðustjórnmál" séu eiginlega þversögn, svona eins og "kvæntur piparsveinn".

Nú má lesandinn ekki halda að ég sé að segja að kappræður séu í sjálfu sér eitthvað slæmar. Alls ekki. Þær, líkt og sýndar- og yfirborðsmennska, eiga í mörgum tilvikum við, og eru oft mjög skemmtilegar. Samræður, eins og þær voru skilgreindar hér að ofan, geta aftur á móti orðið þungar í vöfum og jafnvel teprulegar. Þær krefjast svo mikillar tillitssemi að kröftugir leiðtogar (til dæmis stjórnmálaleiðtogar) geta lent í hinu mesta basli með þær. Slíkum leiðtogum lætur betur að láta gamminn geisa í kappræðum.

Ég er því alls ekki að halda því fram að þar sem stjórnmálabarátta sé fremur af kappræðukyni en samræðu séu hún eitthvað ómerkileg og að almennilegt fólk eigi að forðast hana. Fyrr mætti nú vera. Ég á aðeins við að kosningabaráttan í Reykjavík hefur verið daufleg vegna þess að það virðist vanta raunverulegt keppikefli.