Guð og genið

Viðhorf, Morgunblaðið, 18. apríl 2007

Í júní í fyrra birtist frétt á norska vísindavefnum forskning.no um nokkra þarlenda vísindamenn sem lentu í hálfgerðri krísu við gerð rannsóknar á genafjölda í músum og mönnum. Í stað þess að vísindamennirnir kæmust að niðurstöðu um hversu mörg genin eru lauk rannsókninni með því að "við vorum ekki lengur viss um hvað gen eiginlega er", sagði stjórnandi rannsóknarinnar, Boris Lenhard, en hann er sérfræðingur í lífgagnatækni við tölvunarlíffræðiskor Háskólans í Bergen.

Þessi óvænta niðurstaða er í samræmi við þá erfiðleika sem líffræðingar eiga almennt orðið við að etja í leitinni að traustri skilgreiningu á geninu sem sátt getur ríkt um í vísindasamfélaginu og meðal almennings. Þeim vísindamönnum fer sífellt fjölgandi sem vilja hreinlega hætta að tala um gen, segir bandaríski vísindaheimspekingurinn Evelyn Fox Keller í nýlegri bók sinni, Öld gensins, sem vonandi kemur fljótlega út í íslenskri þýðingu undirritaðs.

Sú hugmynd að gen séu það sem veldur því hvernig menn og dýr eru gerð, það er að segja að gen séu orsakavaldar, er á undanhaldi meðal vísindamanna, segir Keller. Þetta er þó sú mynd af geninu sem hefur skotið djúpum rótum bæði meðal vísindamanna og almennings, samanber fréttir sem borist hafa á undanförnum árum, og eru enn að berast, um leit erfðafræðinga að genunum sem valda hinum og þessum sjúkdómum. Frægt varð hérlendis fyrir ekki löngu er forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar gaf það út að hann vonaðist til að finna mætti genið sem veldur áfengissýki.

En samkvæmt því sem Keller segir í Öld gensins má ætla að það geti orðið talsverð bið á því að þetta gen finnist. En hvað þá með öll genin sem þegar hafa fundist og vísindamenn segja valda hinu og þessu, var það alltsaman einhver vísindalegur misskilningur? Og ef gen eru ekki orsakir þess hvernig við erum, hvað eru þau þá? Hvaða hlutverki gegna þau? Er þá til einhvers að leita að þeim?

Kannski ekki nema von að norsku vísindamennirnir hafi orðið næsta örvæntingarfullir þegar þeir í vísindalegu sakleysi sínu ætluðu að telja gen en komust svo að því að þeir vissu ekki alveg hvað það var sem þeir voru að reyna að telja. Ef í ljós kemur svo ekki verður um villst að genið er ekki orsakavaldur er viðbúið að fari að halla alvarlega undan fæti, því að orsakaþátturinn hefur verið ein meginstoðin í skilgreiningunni á geninu. Ef þessi þáttur hverfur getur jafnvel farið svo, að genið verði hreinlega ekki lengur til.

En hvernig má það vera? Ekki hætta hlutirnir að vera til þótt skilgreiningin á þeim breytist. Genin hljóta áfram að vera á sínum stað þótt menn fari að greina á um hvaða orð eigi að nota um þau. Þótt ég kynni að fyllast efasemdum um að kötturinn minn sé í rauninni köttur (til dæmis vegna þess að hann færi að hegða sér að einhverju leyti eins og hundur) myndi það ekki leiða til þess að dýrið gufaði upp fyrir augunum á mér.

Þetta er ekki alveg svona einfalt hvað genið varðar, vegna þess að það er ekki einhver tiltekinn, áþreifanlegur hlutur eins og kötturinn minn. "Ólíkt litningum eru gen ekki áþreifanlegir hlutir heldur aðeins hugtök sem hafa á undanförnum áratugum smám saman orðið verulega þung í vöfum," hefur Keller eftir William Gelbart, sem hún segir vera í fremstu röð sameindaerfðafræðinga. (Vísast að einhverjir séu henni ósammála um það.) Ef genið er hugtak en ekki einhver tiltekinn hlutur getur það auðveldlega hætt að vera til, rétt sisona.

En ef gen eru ekki áþreifanlegir hlutir, hvernig er þá hægt að trúa á tilvist þeirra? Er þá ekki líkt á komið með genunum og guði, sem margir trúa að sé til þótt ekki sé hann áþreifanlegur? Hvernig er hægt að trúa á eitthvað sem er ekki til? (Til að fyrirbyggja misskilning er líklega rétt að taka skýrt fram að ég er ekki að staðhæfa að gen séu ekki til, ég er aðeins að staðhæfa að Keller fullyrði að vísindamenn séu ekki sammála um það. Til að koma í veg fyrir enn frekari misskilning vil ég taka fram að Keller segir ekki eitt orð um guð í bókinni, það ég man.)

Þrátt fyrir vaxandi efasemdir um tilvist gensins segir Keller að það séu ekki miklar líkur á að vísindamenn hætti að tala um gen alveg í bráð, og það muni seint hverfa úr fréttunum og almennri umræðu. Ástæðan sé einfaldlega sú, að þótt skilgreiningarvandinn kunni að halda vöku fyrir heimspekingum láti raunvísindamenn hann sér í léttu rúmi liggja svo lengi sem þeir geti notað hugtakið við rannsóknir sínar. Hvað svo sem það eiginlega er sem er orsök þess hvernig við erum - og kann meðal annars að valda áfengissýki - kallast gen. Það eru með öðrum orðum enn mikil not fyrir hugtakið, þótt nákvæm skilgreining á því sé á reiki.

Án þess að ég vilji á nokkurn hátt leggja genið að jöfnu við guð (sem löngum var, og er jafnvel enn talinn orsök þess hvernig við erum) gildir að ýmsu leyti það sama um guð og genið. Guð á sér ekki afmarkaða, efnislega tilvist, og menn eru afskaplega ósammála um hvort þá sé nokkurt vit í að tala um guð. Samt eru mikil not fyrir guðshugtakið, og bæði þeir sem trúa á hann og þeir sem ekki trúa grípa óspart til þess í rökræðum sínum.

Kennslubækur um guð hafa breyst gífurlega í tímans rás, og meðal þess sem haft var eftir norsku vísindamönnunum á forskning.no var að samkvæmt þeirra niðurstöðum væri nú rétt að breyta ýmsu því sem í kennslubókunum segi um genin.

Athugasemdir

[Sigríður Ólafsdóttir (IP-tala skráð) 22.4.2007 kl. 14:45]

Sæll Kristján,ég get ekki látið hjá líða að bregðast við grein þinni “Guð og genið” sem birtist í Viðhorfi Morgunblaðsins miðvikudaginn 18. apríl sl.  Þar er látið að því liggja að gen sé einhver óáþreifanlegur, dularfullur hlutur eða jafnvel hugtak sem erfitt er að henda reiður á.  Máli þínu til stuðnings vitnar þú í greinarstúf á forskning.no þar sem skýrt er frá viðtali við vísindamann sem tók þátt í rannsókn sem miðaði að því að telja gen í genamengjum músa og manna.  Ég las greinina á forskning.no og aðra af upprunaheimildunum sem vísað er til (PLoS Genetics, April 2006, (2) 564-577).  Tilvitnanir í viðtal á norsku heimasíðunni og þar af leiðandi þín grein eru einkennilegar vegna þess að þær eru í engu samræmi við það sem umræddar rannsóknir fjalla um.  Við lestur Viðhorfsgreinarinnar kom mér það mjög á óvart að einhver skyldi vera í vafa um hvað gen er.  Skilgreiningin er starfræn og Guðmundur Eggertsson orðar hana skýrt í bók sinni “Líf af lífi.  Gen erfðir og erfðatækni” (Bjartur, 2005):  Gen er “starfseining í kjarnsýruþræði litnings sem hefst á stjórnröðum og er að þeim undanteknum umrituð í RNA sem ákvarðar röð amínósýra í einni eða fleiri peptíðkeðjum eða kirnaröð sjálfstætt starfandi RNA sameindar, t.d. tRNA eða rRNA”.  Genið ákvarðast þannig af afurðinni sem frá því kemur.  Stundum er genum líkt við mataruppskriftir í uppskriftabók og genaafurðir, peptíðkeðjur eða RNA sameindir, væru þá réttirnir.  Alþjóðlegi rannsóknarhópurinn, sem forskning.no greinir frá, lagði af stað með þá hugmynd að telja gen manna og músa með því að telja stjórnraðir (upphafsraðir).  Vandamálið sem þeir lentu í var að sömu upphafsraðir eru stundum notaðar fyrir fleiri en eitt gen og þess vegna virkar þessi aðferð ekki til að telja fjölda gena.  Mér fannst starfssystkinum mínum misboðið að lesa þar sem þú skrifaðir að norsku vísindamennirnir hafi orðið örvæntingafullir þegar þeir í “vísindalegu sakleysi sínu ætluðu að telja gen en komust svo að því að þeir vissu ekki alveg hvað það var sem þeir voru að reyna að telja.”  Svona niðrandi orðalag er óviðeigandi frá leikmanni sem greinilega hefur ekki kynnt sér hvað verkefnið snerist um!  Hið rétta í málinu er að vegna vandaðra vinnubragða í rannsókninni komu fram takmarkanir aðferðarinnar sem þeir ætluðu að nota, og eins og svo oft þegar vel er að staðið, komu nýir og spennandi hlutir í ljós.Meðal þess stórmerkilega sem þessi rannsóknarhópur uppgötvaði var að fyrir um 25% gena gildir að þættir kjarnsýrusameindarinnar sem nýttir eru til að skrá fyrir genaafurðir, skarast.  Þetta veitir nýjar upplýsingar um byggingu gena en breytir ekki skilgreiningunni.  Fyrir nokkrum áratugum var talið að gen væru samfelld, tvíþátta DNA svæði sem innihalda allar upplýsingar sem þarf til að mynda peptíðkeðju, tRNA eða rRNA.  Árið 1977 var sýnt að gen eru ekki samfelld og þessi rannsókn sýnir að þau eru heldur ekki tvíþátta, eða réttara sagt að ákveðið basapar getur verið hluti af (a.m.k.!?) tveimur genum, sem eru hvort á sínum þættinum.  Eiginleikar lífveru byggja á genaafurðum.  Í genum felast upplýsingarnar um það hvernig á að smíða prótein (=peptíðkeðjur).  Prótein eru efnin sem gera lífsstarfsemi mögulega, hvetja efnahvörf, dæla jónum, flytja næringarefni, lyf, súrefni og úrgangsefni, brjóta niður fæðuna, dragast saman, þekkja lyktar/bragðsameindir, umbreyta eiturefnum, taka við taugaboðum, stjórna genastarfssemi, svo fátt eitt sé talið.  Þessar staðreyndir eru ekki á undanhaldi, heldur styrkjast í sessi á hverjum degi með aukinni þekkingu.  Að halda öðru fram er einfaldlega rangt.  Hvernig genum er stjórnað og hvernig umhverfið hefur áhrif þar á er rannsóknasvið í örum vexti.  Menn hafa sýnt að ekki aðeins upplýsingarnar sem í geninu felast eru mikilvægar, heldur líka hvar og hvenær genið er tjáð.  Þannig er það ekki rétt að menn séu hættir að vita að gen stjórni því hvernig menn og dýr séu gerð, eins og haldið er fram í Viðhorfsgreininni, heldur hafa menn gert sér grein fyrir því að kjarnbasaröð gensins ein og sér skýrir ekki hvernig menn og dýr eru gerð.  Og enn eru góðar líkur á því að genið fyrir áfengissýki finnist, rétt eins og gen sem tengist heróínfíkn fannst fyrir nokkrum árum (http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn7445, fleiri greinar um svipað efni finnast með leitarorðunum “gene” og “addiction”). 

Það er bagalegt þegar fjölmiðlar birta greinar sem lýsa af vanþekkingu og rangfærslum.  Enn verra er þegar höfundar sem ekki skilja viðfangsefni sitt gera lítið úr þeim sem segja frá af vandvirkni og þekkingu.  Grein þín um Guð og genið er enn eitt dæmið sem styrkir mig í þeirri skoðun að vísindamenn einir ættu að fjalla um vísindi í fjölmiðlum.

Sigríður Ólafsdóttir, vísindamaður

[Kristján G. Arngrímsson, 22.4.2007 kl. 15:16]

Það er nú reyndar alls ekki mín eigin hugmynd að gen séu kannski ekki áþreifanlegir hlutir heldur "einungis hugtök". Ég veit ekkert um erfðafræði, þekki bara til ýmsra greina og bóka sem skrifaðar hafa verið um málið. Í Viðhorfinu er vitnað í nafngreindan mann og nafngreinda bók þar sem fjallað er um þessar hugmyndir. Ég er því í rauninni ekki að tjá mig um erfðafræð heldur tiltekna bók - og grein af forskning.no - sem ég vissulega get ekki fullyrt að sé áreiðanleg heimild - eins og ég reyndi að taka ítrekað fram í pistlinum.

[Erlendur (IP-tala skráð) 23.4.2007 kl. 16:31]

Nú verð ég að viðurkenna að lesskilningur minn hlýtur að vera bágborinn ef það á að koma fram að forskning.no sé ekki nógu áreiðanleg heimild. Það er nefnilega hvergi ýjað að slíku í þessum pistli þínum. Ég skil hinsvegar ekki ástæður þess að þú ert að skrifa hér pistil um erfðafræði án þess að vita eitthvað um erfðafræði. Hvernig er þá hægt að ætlast til þess að þú getir þýtt bók um gen/erfðafræði? Það hljómar eins og uppskrift að þýðingarvillum og misskilningi.

Erlendur Jónsson, efnafræðingur

[Kristján G. Arngrímsson, 23.4.2007 kl. 16:49]

Þú hefur misskilið mig Erlendur. Setningin "sem ég vissulega get ekki fullyrt að sé áreiðanleg heimild" er innan þankastrika og var því því hugsuð sem  innskotssetning. En ég sé núna að þetta er ekki nógu ljóst hjá mér. Það sem á eftir innskotssetningunni kemur - "eins og ég reyndi að taka ítrekað fram í pistlinum" - á að vera framhald á því sem segir á undan innskotssetningunni. Án innskotssetningarinnar hljómar setningin því svona: "Ég er því í rauninni ekki að tjá mig um erfðafræð heldur tiltekna bók - og grein af forskning.no, eins og ég reyndi að taka ítrekað fram í pistlinum."

Bið þig að afsaka þetta Erlendur - og svo ræð ég þér eindregið frá því að lesa þessa væntanlegu þýðingu mína, sem þú hefur af glöggskyggni þinni þegar komið auga á að muni verða handónýt af því að ég er ekki vísindamaður. Þetta er nú meiri kaþólskan - enginn getur skilið og túlkað orð guðs nema til þess menntaðir prestar! Leikmenn eiga ekki að voga sér nærri fagnaðarerindinu.

[Erlendur (IP-tala skráð) 23.4.2007 kl. 17:42]

Nú ertu viljandi að oftúlka orð mín. Ég sagði ekki að þýðingin yrði handónýt út af því að þú værir ekki vísindamaður heldur vegna þess að þú, að eigin sögn, veist ekkert um erfðafræði. Ég hefði haldið að til þess að skilja hvað textinn fjallar um þá þyrftirðu að vita allaveganna örlítið um erfðafræði. En það mætti að halda að bókin fjallaði ekki neitt um erfðafræði fyrst að ekkert hefur síast inn.

Erlendur Jónsson

[Björn Aðalbjörnsson (IP-tala skráð) 23.4.2007 kl. 18:59]

Nóg er af mönnum sem vilja koma sér fram með ýmsu móti og eru vísindamenn í þeim flokki, þá með mjög róttækar hugmyndir á sviði vísindanna. Vandinn er sá að það eru til bækur um allt.

Auðvitað geta leikmenn, nægilega fróðir um efnið, skifað/þýtt bækur um vísindi, eitt besta dæmið er Richard Preston. En...næsta setning er ekki rituð af hroka heldur skilningi á hugsun almennings. Almenningur er áhrifagjarn þegar komið er með umræðu sem þessar (hvort gen séu til eða hvort eitthvað gagn sé í þeim) og fljótur að misskilja. Fljótlega munum við heyra fólk segja -"Já Prokaria og DeCode. Nei, það er nú meiri vitleysan, ég las einhver staðar að gen eru gagnslaus"- eða hvað?

[Kristján G. Arngrímsson, 23.4.2007 kl. 19:33]

Hún Keller fullyrðir að genið sé hreint ekki á leiðinni út úr vísindalegri eða almennri erfðafræðiorðræðu. Til þess á það sér orðið alltof sterkar rætur í henni. Og svo er það alls ekki gagnslaust, þótt nákvæm skilgreining á því sé á floti. Þvert á móti eru mikil not fyrir það og eins og Sigríður bendir á í sinni athugasemd hér að ofan er til fín starfræn skilgreining á því.  Eigindlega skilgreiningin er aftur á móti orðin óljós. Ég veit ekki hvort erfðafræðingar fá eitthvað útúr því að lesa þessa bók, sennilega er hún aðallega fyrir vísindaheimspekinga.

En Erlendur, það eru til fínar orðaskýringar á íslensku í erfðafræði eftir Guðmund Eggertsson, og án þeirra hefði vandinn verið mér alveg ofvaxinn. En ég vona að með hjálp Guðmundar hafi ég komist skammlaust frá verkinu. Til vonar og vara verður þetta þó alltsaman lesið vandlega yfir af fólki sem hefur vit á erfðafræði.

[Eiríkur Stephensen (IP-tala skráð) 23.4.2007 kl. 20:24]

Sæll Kristján.

Mér finnst dálítið erfitt að átta sig á því hvert þú ert að fara með skrifum þínum um raunvísindi undanfarið. Viðhorfspistlar þínir bera vott um skilningsleysi á eðli vísindarannsókna, þekkingarskort og fordóma gagnvart fólki sem vinnur við vísindarannsóknir. Þér finnst til að mynda óráðlegt að vísindamenntað fólk fjalli um vísindafréttir í fjölmiðlum vegna þess að það þekki ekki lögmál blaðamennsku. Þá finnst þér væntanlega ráðlegt að menn sem "vita ekkert um" raunvísindi fjalli um þau. Það væri álíka og ég væri fenginn til að fjalla um póstmódernisma í Lesbókinni.

Í síðustu grein ákveðurðu að fjalla um genarannsóknir og leggur útaf tilvistarkreppu gensins. Ég las greinina sem vitnað var til á forskning.no og HVERGI kemur fram að höfundar greinarinnar efist um tilvist gensins. Þvert á móti. Genið er þungamiðja rannsóknar þeirra.

Stundum hefur maður á tilfinningunni að þú viljir fá í gang einhvern díalóg. En svör þín, þar sem þú hálfpartinn sverð af þér efni greinarinnar (sem samt ber yfirskriftina "Viðhorf"), benda til þess að þú hafi ekki forsendur til þess. Lestu aftur athugasemd Sigríðar Ólafsdóttur og þá fræðistu kannski um erfðafræði.

Sjálfur er ég að hugsa um að lesa Keller á frummálinu.

Og að lokum:

Kennslubækur í vísindum breytast stöðugt vegna þess að sífellt er að verða til ný þekking byggð á tilraunum vísindamanna. Ætlarðu virkilega að halda því fram að sömu lögmál gildi um kennslubækur um guð?

Eiríkur Stephensen

[Kristján G. Arngrímsson, 23.4.2007 kl. 22:37]

Komdu sæll Eiríkur.

Pælingar mínar í nokkrum undangengnum pistlum um vísindi og trú snúast í rauninni um einn meginpunkt, sem ég held ég hafi kannski orðað skýrast svona:

"mér er nær að halda það sé næsta útbreidd skoðun að vísindaleg aðferð geti ein tryggt að einhver vísir að "sannleika" komi í ljós, og að ef ekki sé hægt að beita vísindalegri aðferð (eins og til dæmis ef umfjöllunarefnið er guð eða málverk eða ást) sé þar með ekki hægt að segja neinn sannleika um málið, heldur bara hægt að fabúlera og bulla og í besta falli segja eitthvað sem hefur skemmtigildi, en ekki neitt sem hefur sannleiksgildi. Einungis með því að beita vísindalegri aðferð er hægt að segja eitthvað sem hefur sannleiksgildi."

Þannig að þetta snýst í rauninni um sannleikshugtakið, og það er heimspekileg spurning, ekki vísindaleg. Ég hef alltaf verið frekar þeirrar skoðunar að vísindamönnum sé lítill akkur í vísindaheimspeki. Ég veit um heimspekinga sem eru mér ósammála um þetta og telja vísindamönnum nauðsyn að kunna skil á heimspeki. En ég held að vísindamenn séu engu bættari við vinnu sína þótt þeir velti fyrir sér vísindaheimspeki, þvert á móti held ég að hún flækist bara fyrir þeim og geri þá jafnvel pirraða.

Mikil og stundum heiftarleg viðbrögð við því sem ég hef skrifað að undanförnu hafa styrkt mig í þessari trú, og að frá vísindalegu sjónarhorni sé hvorki mikið vit í heimspeki né mikið umburðarlyndi gagnvart henni.

[Guðmundur Guðmundsson (IP-tala skráð) 24.4.2007 kl. 09:17]

Ég hef alltaf verið frekar þeirrar skoðunar að vísindamönnum sé lítill akkur í vísindaheimspeki.

Hvernig í dauðanum kemstu að þessari niðurstöðu?  Mér sýnist þú reyndar spegla þessi ummæli, því af skrifum þínum má ráða að þér sem heimspekingi sé lítill akkur í vísindunum - a.m.k. virðist þú ekki hafa haldgóðan skilning á því hverslags skepna vísindi eru.

[Matti (IP-tala skráð) 24.4.2007 kl. 13:02]

"Mikil og stundum heiftarleg viðbrögð við því sem ég hef skrifað að undanförnu hafa styrkt mig í þessari trú"

Ertu ekki að afgreiða viðbrögðin með frekar ódýrum hætti?  Hefurðu ekkert velt því fyrir þér að endurskoða þínar hugmyndir eða framsetningu í stað þess að afgreiða þá sem andmæla þér á þenna hátt?

Matthías Ásgeirsson

[Baldur Heiðar Sigurðsson (IP-tala skráð) 26.4.2007 kl. 00:09]

Sæll Kristján.

Þú getur ekki skorast undan því að þú takir afstöðu í þessu viðhorfi þínu. Það skín í gegn að þú flytur þína rökfærslu með tilvitnunum í þá bók og þá grein sem þú fjallar um. Þú meira að segja fullyrðir að gen séu ekki áþreifanleg fyrirbæri, en felst samt sem áður á, í umræðunum hér, að hún hafi ágæta starfræna skilgreiningu. Þú sem heimspekingur ættir kannski að velta fyrir þér hvernig fyrirbæri sem er ekki til í neinum efnislegum skilningi geti yfir höfuð verkað á líkamann sem er efni. Hvernig getur eitthvað sem er ekki til gert eitthvað? Mig langar líka að benda á að Popper, Carnap og Hempel, svo aðeins fáeinar af stjörnum vísindaheimspeki 20. aldar séu nefndar, voru afar vel að sér um þau vísindi sem þeir fjölluðu um. Þú ættir að taka þér það til fyrirmyndar því annars ertu ekki heldur góður heimspekingur. Að lokum langar mig til að benda á að athugasemd Sigríðar Ólafsdóttur (vísindamanns, hvað svo sem það þýðir - ótrúlega útjaskað hugtak) er ágæt útlistun á efni frumheimildar á ágætu mannamáli, vel skiljanlegu fyrir leikmenn, og styrkir mig sannarlega í þeirri trú að vísindamenn eru síst lakari vísindamiðlarar í fjölmiðlum. Allir kunna mannamál, en það þarf að skilja vísindamál til að þýða það yfir á mannamál. Það er ekki svo margt við eðli fjölmiðlunar sem þarf að skilja eins og þú virðist halda. Eina krafan á fjölmiðlamenn er að segja sannleikann. Það segir Eiríkur allavega og ég hef ekki heyrt neinn málsmetandi blaðamann andmæla því. Þú sagðir ekki satt frá í þessu Viðhorfi heldur gafst þér það sem útgangspunkt, í heimspekilegum vangaveltum þínum, að erfðafræðin væri í upplausn vegna þess að genið virðist ekki lengur vera til. Það er ósatt og þess vegna léleg blaðamennska.

[Kristján G. Arngrímsson, 26.4.2007 kl. 09:50]

Sæll Baldur.

Það krefst nú talsverðrar bókstafstúlkunar af þinni hálfu að komast að þeirri niðurstöðu að ég fullyrði að gen séu ekki áþreifanlegir hlutir. Þarna er nú fremur um það að ræða að ég hef eftir tilvitnun úr bók Kellers í mann sem hún segir vera í fremstu röð sameindalíffræðinga, og sá maður segir að ólíkt sameindum séu gen ekki áþreifanlegir hlutir. Sjálfur get ég reyndar ekkert um það fullyrt, og kannski hefur framsetningin hjá mér verið villandi og ég ekki gert nægilega skýra grein fyrir því að ég væri að hafa óbeint upp það sem þessi tiltekni maður segir.

Samkvæmt Keller - eða öllu heldur skilningi mínum á bók hennar - ríkir ekki eining meðal erfðavísindamanna um það hvort gen eru áþreifanlegir hlutir. Sumir vilji hætta að tala um gen. En eitthvað er það sem hefur þau áhrif sem eignuð hafa verið svonefndum genum. Hvað þetta eitthvað er má vel kalla gen. Þar með er komið eitthvað sem hefur starfræna skilgreiningu, en ekki eigindlega, og hefur áhrif á önnur efniskennd (ie áþreifanleg) fyrirbæri. En þótt þetta - hvað svosem um er að ræða - hafi umrædd áhrif er (eins og ég skil Keller) ekki hægt að negla niður hvað nákvæmlega er um að ræða. Það er óljóst hvaða eigindir þessi áhrifavaldur hefur. Þess vegna kann að vera óljóst hvort um er að ræða það sem hefur þær eigindir sem gen hafa verið talin hafa. Ef í ljós kemur að þessi áhrifavaldur er eitthvað annað (áþreifanlegt fyrirbæri) má segja að gen séu hætt að vera til. En áhrifin sem þeim hafa verið eignuð eru þó enn fyrir hendi, og eru efnisleg og í prinsippinu áþreifanleg.

Eins og ég skil Keller er einfaldlega óljóst hvað á að gera með þetta hugtak "gen". Samkvæmt skilningi mínum á Keller er óvíst hvaða eigindir þetta hugtak nákvæmlega hefur. Þess vegna - skilst mér á Keller - hafa menn komist á þá skoðun að "gen" verði ekki álitið eitthvað tiltekið áþreifanlegt fyrirbæri heldur sé um að ræða hugtak sem  hentugt er að nota til að vísa til ákveðinnar starfsemi en varlegt er þó að nota til að vísa til einhverra tiltekinna hluta. Þar með sé komin starfræn skilgreining á geninu án þess að eigindleg skilgreining fylgi með.

Ég held satt best að segja að ég geti ekki útskýrt betur skilning minn á Keller. Vel má vera að þér, Baldur, þyki hann fráleitur, og meira að segja kann að vera að Keller myndi sjálf hrista höfuðið. Mörgum kann að finnast þetta fáránlega yfirborðskennt hjá mér, og það myndi ég halda að væri skiljanlegt því að þekking mín á vísindum er takmörkuð.  En svona standa nú málin samt frá minni hlið.

Með sömu fyrirvörum bæti ég við, að eins og ég skil Keller er kreppa í erfðafræðinni að því leyti að sú spurning hafi vaknað í erfðafræði hvort eigi jafnvel að hætta að tala um gen, því sumir telji að genatal standi nú beinlínis framvindu þekkingarinnar fyrir þrifum. Og ég ítrekað að ég er ekki að fullyrða að svo sé heldur er ég að vitna í bók Kellers, sem aftur vitnar í nafngreinda vísindamenn. Það er því spurning, eins og ég skil Keller, hvort mikið lengur verður talað um gen. Hún segir reyndar að af ákveðnum ástæðum verði það gert. Það er því rangt hjá þér Baldur að ég hafi gefið mér að genið virðist ekki lengur vera til. Ég gaf mér að vísu að Keller segi að ekki sé eindrægni meðal vísindamanna um hvað "gen" er.

 Þú fullyrðir síðan heldur yfirlætislega: "Það er ekki svo margt við eðli fjölmiðlunar sem þarf að skilja eins og þú virðist halda." Mér virðist að þú gerir þér sjálfur ekki grein fyrir ýmsum grundvallaratriðum blaðamennsku, og að kannski sé í henni fólgið meira en þig grunar. Þetta yfirlætislega viðhorf til blaðamennsku sem þú túlkar svo ágætlega er næsta útbreitt. Ég er viss um að það getur næstum hver sem er orðið lélegur blaðamaður - jafnvel þótt hann kunni að vera vísindamenntaður - en góðir blaðamenn eru ekki á hverju strái.

[Baldur Heiðar Sigurðsson (IP-tala skráð) 26.4.2007 kl. 11:18]

1) hvernig ber mér að skilja eftirfarandi öðruvísi en sem fullyrðingu, sem þú bakkar upp með tilvitnun í tilvitnun: 

"Þetta er ekki alveg svona einfalt hvað genið varðar, vegna þess að það er ekki einhver tiltekinn, áþreifanlegur hlutur eins og kötturinn minn. "Ólíkt litningum eru gen ekki áþreifanlegir hlutir heldur aðeins hugtök sem hafa á undanförnum áratugum smám saman orðið verulega þung í vöfum," hefur Keller eftir William Gelbart"

Hið fyrra er ekki innan gæsalappa og því þín orð.

2) Varðandi yfirlætislega fyllyrðingu mína um eðli blaðamennsku mætti kannski nefna að þeir ættu að leita í frumheimildir (til þess að fullvissa sig um að þeir fari rétt með), og ýmsar aðrar rannsóknaraðferðir sem tryggja að upplýsingar séu sem áreiðanlegastar. Vissulega þarf þetta að vera skiljanlegt, en ég ítreka að það kunna allir mannamál, það þarf ekkert neina sérstaka blaðamannakunnáttu til að miðla sannleikanum, aðeins að afla hans. Ert þú að tala um eitthvað annað en aðferðafræðileg atriði? Aðferðafræðileg vandkvæði breyta ekki eðli greinarinnar, að segja satt og rétt frá. Mér er spurn, hvert er þá eðli blaðamennsku ef það er eitthvað annað og meira en að segja satt og rétt frá?

Mig langar líka að lokum að útskýra fyrir þér viðbrögðin við skrifum þínum. Þau helgast svolítið, held ég, af því að hér er að verða aðgengilegur vetvangur fyrir fólk til að tjá sig um tilfinnanlega vöntun á góðri vísindablaðamennsku. Gallarnir á þeirri vísindablaðamennsku sem við þekkjum hafa verið útlistaðir hér og snúast einkum um að efni rannsóknanna komist sómasamlega til skila og að ekki sé alhæft út fyrir þau gögn sem liggja fyrir eða óvarlegar ályktanir séu dregnar af niðurstöðum. Þetta er lágmarkskrafa í allri blaðamennsku og normið er að blaðamenn reyni að passa uppá þetta. Svo er ekki þegar kemur að vísindamiðlun. Ég held ekki að neinn telji vísindunum stafa ógn af þér; við söknum bara vandaðrar vísindamiðlunar, því vísindi eru áhugaverð. Auðvitað hljóta menn að mega tjá sig um það án þess að vera sakaðir um það að vera einhverjir sjálfskipaðir ritskoðarar eins og þú ert núna búinn að skrifa aðra grein um. Ég held ég hafi aldrei séð það áður, að maður sem hlýtur gagnrýni fyrir skrif sín bregðist við með því að kalla gagnrýnendur sína sjálfskipaða ritskoðara. Fyrst þú sakar mig um yfirlæti bið ég þig að hugleiða aðeins hvernig beri að taka grein þinni "meint bull um vísindi". Bara svo það sé á hreinu, ég held að ekkert okkar sem hér hafa tjáð okkur, telja vísindin vera á neinn hátt heilög. En gagnrýni á vísindin og umfjöllun um þau útheimtir þekkingu á aðferðum hennar og viðfangsefnum ef vel á að standa að verki. Þess vegna þýðir ekki fyrir þig að svara gagnrýni með því að segjast skrifa um heimspekileg mál og því þurfirðu ekkert að vita um vísindin. Ef þú ætlar að fjalla um sannleikshugtakið og tengsl vísinda við það, þarftu að skilja bæði hvað heimspekingar meina með sannleika og hvað vísindamenn gera. Það er ekki nóg að skilja annað. Til að draga þetta saman í eina setningu: Við þurfum að þekkja takmörk okkar.

[Kristján G. Arngrímsson, 26.4.2007 kl. 11:58]

Það er í lokaorðum þínum sem ritskoðunarviljinn birtist: Undanfarið hafa allmargir keppst um að reyna að útlista fyrir mér að ég sé kominn út fyrir það sem ég hafi vit á og eigi því að þegja. Sumir hafa bætt því við að Morgunblaðið eigi ekki að láta svona bull viðgangast. 

Gagnrýnin á það sem ég hef skrifað hefur að mestu - en alls ekki öllu - leyti verið ómálefnaleg og snúist um meinta vanþekkingu mína á vísindum, blaðamennsku og heimspeki. Það er að segja, gagnrýnin hefur verið á persónulegum nótum, og tónninn í henni borið keim af territorialisma. Mér finnst eins og að ég hafi farið inn á yfirráðasvæði án heimildar (ie. vísindamenntunar).

Ég hef reynt eftir mætti að svara ekki ómálefnalegum aðdróttunum, slíkt er tilgangslaust þras sem engan endi myndi taka og ekki til annars fallið en gera fólk þreytt og pirrað.

[Baldur Heiðar Sigurðsson (IP-tala skráð) 26.4.2007 kl. 13:47]

Ég fyrir mitt leiti er ekki að banna þér að skrifa um það sem þér sýnist, en ég gef mér að þeir sem skrifa pistla á opinberum vetvangi vilji skrifin séu tekin alvarlega. Annars væru þeir tæplega að skrifa fyrir annað en skúffuna. Það er einfaldlega það sem málið snýst um. Þannig að þá er spurningin: Ertu þá tilbúinn til að fallast á það að þú megir tjá þig og skrifa um það sem þér sýnist en að það sé ekki orð að marka þig þegar þú aflar þér ekki lágmarksþekkingar á því sem þú skrifar um? (þessa spurningu mega allir þeir sem skrifa fréttir í flokknum tækni og vísindi líka velta fyrir sér)

Annars langar mig til að árétta að þótt umræðan eigi sér stað hér og beinist í þessu tilviki að þér, þá ber að líta þessa gagnrýni í viðara samhengi. Hún beinist í raun að öllu því sem illa er skrifað um vísindarannsóknir í fjölmiðlum (og þú hefur vissulega haldið þeirri skoðun fram ansi staðfastlega að vísindamenn eigi ekki að sinna því hlutverki heldur blaðamenn). Þetta er því ekki meint persónulega, heldur einfaldlega þannig að fjölmiðlar hafa staðið sig ákaflega illa í ritsjórn (við erum vonandi sammála um greinarmuninn á ritstjórn og ritskoðun). Þeir gefa sig út fyrir að flytja fréttir um það sem er að gerast, en oft eru þær einfaldlega ósannar þegar kemur að vísindum. Ósannindin lýsa sér oft nákvæmlega með þeim hætti sem sjá mátti í þessum pistli þínum og því vekur hann viðbrögð þeirra sem sakna vandaðrar vísindamiðlunar. Það er ekkert ómálefnalegt við það að benda á villur.

[Hafrún Kristjánsdóttir, 26.4.2007 kl. 14:50]

Gagnrýni á vanþekkingu er ekki gagnrýni á þína persónu og því ekki persónuleg.  Vanþekking á efnafræði eða hverju öðru sem er er ekki persónuleikaþáttur því getur slík gagnrýni ekki verið persónuleg. 

Annars er ég fyllilega sammála flestu því sem gagnrýnendur þínir segja hér að ofan.  E.t.v. mættir þú hugað að því að taka eitthvað af því til þín og læra af.  Það er aldrei að vita hvort þú gætir ekki barasta orðið betri blaðamaður fyrir vikið.