Meint bull um vísindi

Viðhorf, Morgunblaðið 26. apríl 2007

George Orwell segir í formála sem ætlaður var til birtingar með Dýrabæ, en ekki varð úr að kæmi í bókinni, að sú ritskoðun sem hvað verst sé við að eiga sé ekki sú sem stjórnvöld beiti heldur sú sem vel upplýst, menntað og frjálslynt fólk virðist af minnsta tilefnið reiðubúið að láta grípa til í því augnamiði að koma í veg fyrir að "óviðeigandi skoðanir" komist á prent.

Orwell var ekki að tala um almenningsálit smáborgaranna heldur menntafólks og þeirra sem töldust á vinstri vængnum í stjórnmálum. "Hin óheillavænlega staðreynd um bókmenntaritskoðun í Englandi er að fólk sér að mestu um hana sjálfviljugt," segir Orwell í formálanum.

Um það leyti sem Orwell skrifaði Dýrabæ og reyndi að fá bókina gefna út (sem var ekki auðsótt mál fyrir hann) voru Sovétríkin í miklum metum meðal evrópskra menntamanna og það þótti óviðurkvæmilegt að gagnrýna þau, eins og svo afdráttarlaust var gert í Dýrabæ. Þar að auki var stríðinu nýlokið og pólitískt ástand ótryggt.

Núna, rúmlega hálfri öld og heilum Sovétríkjum síðar, eru aðstæður allt aðrar en samt örlar enn á þessu fyrirbæri sem Orwell nefndi vilja til sjálfsritskoðunar, það er að segja ritskoðunar sem fólk telur að beita þurfi samborgara sína án þess að stjórnvöld komi þar nokkuð nálægt. Reyndar má ætla að stjórnvöld á Vesturlöndum séu almennt vaxin upp úr öllum ritskoðunartilhneigingum þótt ekki sé víst að allir vestrænir borgarar séu það.

(Vissulega er málið ekki alveg einfalt og dæmi um að sjálfsritskoðun sé viðeigandi ef hún beinst að birtingu ögrandi efnis sem ætla má að hvetji til ofbeldisverka - og gott ef það var ekki einmitt eitthvað slíkt sem einhverjir útgefendur óttuðust að Dýrabær gæti leitt til og vildu því ekki gefa bókina út).

Það gerist alltaf öðru hvoru að menntað og upplýst fólk mælir með því að einhver "þvæla" sé endurskoðuð eða ekki birt, jafnvel þótt um sé að ræða "þvælu" sem ekki ógnar nokkrum manni. Ég er meira að segja ekki frá því að ég verði í blaðamannsstarfinu mínu helst var við það að raunvísindamenntað fólk telji þörf á að stöðva birtingu efnis eða að Morgunblaðið ráði til starfa sérmenntað fólk til að endurskoða meinta þvælu - með öðrum orðum að blaðið ráði ritskoðara.

Í kjölfar nokkurra Viðhorfa sem ég hef skrifað undanfarið um vísindi og trú hafa allmargir lesendur brugðist ókvæða við og jafnvel lagt til að "þessi þvæla" í mér yrði endurskoðuð af raunvísindamenntuðu fólki. Aðrir lesendur hafa fullyrt að mér sé beinlínis "illa við vísindin" af því að ég hef gagnrýnt alræðistilburði vísindalegrar hugsunar.

Ég veit satt best að segja ekki hvað vakað hefur fyrir þessum lesendum en ég hef grun um að þeim hafi þótt þeir verða að koma vísindunum til varnar gegn hættulegum niðurrifsöflum. Ég þakka hrósið en verð að viðurkenna að ég held að slíkar varnir séu allsendis óþarfar.

Sjálfsritskoðunin sem upplýst menntafólk nútímans virðist af einhverjum ástæðum reiðubúið að beita er því í nafni vísindanna. Reyndar kunna að vera á þessu nokkrar skýringar sem að mestu eru svo flóknar að það er ekki hægt að fara út í þær hér. Þó er hægt að ýja að þeim á þann yfirborðskennda hátt sem fjölmiðlum einum er laginn og pirrar svo oft hina tilvonandi ritskoðendur.

Í bókinni Vísindabyltingar segir vísindaheimspekingurinn Thomas Kuhn frá því að vísindasagnfræðingum þyki í mörgum tilvikum mest varið í að kenna nemendum sem komi úr vísindagreinum. En jafnframt sé einna erfiðast að kenna þessum nemendum til að byrja með. Það er vegna þess að vísindanemendur hafa vanist því að þeir "viti réttu svörin," eins og Kuhn orðar það.

Mér dettur í hug að kannski eigi vísindanemar af þessum sökum erfitt með að víkja frá hinni vísindalegu aðferð við að finna svör þar sem þeir eru sannfærðir um að það sé sú aðferð sem veit á "rétt svör." Því er ef til vill skiljanlegt að þeir upplifi gagnrýni á vísindin og bull um vísindi sem atlögu að hinni einu réttu braut. Þá er í rauninni fullkomlega eðlilegt að þeir bregðist ókvæða við. Þeim finnst - kannski að mestu ómeðvitað - að þeir séu að koma sannleikanum til varnar.

En frá sjónarhóli þeirra sem ekki hafa lært neitt í raunvísindum að ráði (eins og til dæmis undirritaðs) líta þessir sjálfboðaliðsritskoðarar út fyrir að vera haldnir nokkrum menntahroka og minna í sumum tilvikum helst á krossfara sem í nafni trúar sinnar hika ekki við að kveða niður villutrúarlýð. (Það kaldhæðnislega í þessu er svo ekki síst það að hörðustu vísindakrossfararnir berja helst á hverskyns trúarbrögðum).

Við þessa útskýringu á ritskoðunarviljanum má svo bæta þeirri, sem er öllu lágstemmdari, að innan vísindanna er fullkomlega eðlilegt að ritstýringu sé beitt og jafnvel ritskoðun. Einn helsti grundvöllur vísindanna er svonefnd jafningjarýni. En þetta á ekki við í fjölmiðlum, eins og ég hef reyndar áður bent á í Viðhorfi, því að fjölmiðlamenn skrifa fyrir almenna lesendur en ekki aðeins fagbræður sína.

En hverjar svo sem ástæðurnar kunna að vera er ég sannfærður um að ritskoðunartilhneigingar í nafni vísindanna gera þeim margfalt meiri óleik á hinum opinbera vettvangi en þvælan í mér gerir þeim nokkurntíma.

Athugasemdir

[Erlendur (IP-tala skráð) 26.4.2007 kl. 14:01]

Svo það að vilja hafa efnislega rétta meðhöndlun í raunvísindum er ritskoðun?

[Lárus Viðar Lárusson (IP-tala skráð) 26.4.2007 kl. 17:03]

Þegar fjallað er um raunvísindi þá verður að taka tillit til þekktra staðreynda. Tilvist genins, sem dæmi, er staðreynd. Menn sem draga tilvist þess í efa verða að færa fyrir því einhver rök og vísa í niðurstöður tilrauna, svona gengur þetta fyrir sig í heimi raunvísindanna. Ég veit að í hugvísindum má leika sér með hugtök og ræða málin frá ýmsum sjónarhornum en það gæti aldrei gengið í raunvísindum. Þar byggja menn á þekkingu, ekki hugmyndum. 

Að tala um ritskoðun í þessu samhengi er nokkuð fyndið. Ef ég skrifaði blaðagrein og héldi því fram að Bill Clinton væri núverandi forseti Bandaríkjanna, væri það þá ritskoðun ef ritstjórinn vildi leiðrétta hana? Samt sem áður komast menn upp með það að segja álíka hluti í greinum um raunvísindi, því þekkingu skortir oftast hjá fjölmiðlum í þessum efnum.

Ég skil vel hvað Kuhn var að fara með orðum sínum. Sjálfur tók ég einn kúrs í vísindaheimspeki við HÍ þegar ég var við nám þar í sameindalíffræði. Í raunvísindum erum við vön að fást við "staðreyndir" meðan að heimspeki býður upp á margvíslegar túlkanir. 

[Sigríður Ólafsdóttir (IP-tala skráð) 26.4.2007 kl. 17:03]

Nýlega gaf Harry G. Frankfurt, prófessor í heimsspeki við Princetonháskóla út ritgerðina “On bullshit”.  Hann skilgreinir bull sem tal þar sem mælandinn tekur ekki afstöðu til þess hvort hann segir satt eða ósatt. 

Greinar sem birst hafa í Viðhorfi um vísindi að undanförnu, þar sem skrifað er um erfðafræði og vísindastörf, og skrifarinn viðurkennir að hann hafi litla þekkingu á sviðinu, fellur vel að þessari skilgreiningu.

Í u.þ.b. 10 mínútna viðtali sem skoða má á síðunni:  http://press.princeton.edu/titles/7929.html skýrir Dr. Frankfurt frá innihaldi ritgerðarinnar á skilmerkilegan hátt.  Allir, sem hafa vilja það sem sannara reynist, ættu að hlýða á viðtalið.

[Kristján G. Arngrímsson, 26.4.2007 kl. 17:17]

Gaman að þú skulir nefna Frankfurt, Sigríður.

Kíktu á þetta:

kga.blog.is/blog/101/day/2006/8/6/

[Gunnar J. Briem (IP-tala skráð) 27.4.2007 kl. 01:07]

Mér virðist þessi pistill skrifaður fyrst og fremst sem andsvar við gagnrýni á næsta pistil á undan. Og það vekur athygli mína að þú beinir sjónum þínum fremur að meintum hvötum gagnrýnendanna en efnislegu innihaldi gagnrýninnar.

Það mætti benda á betri dæmi um ritskoðunarvilja vel menntaðs, upplýsts og frjálslynds fólks.

[Eiríkur Stephensen (IP-tala skráð) 27.4.2007 kl. 10:22]

Sæll Kristján.

Flestir sem rekið hafa inn nefið á síðuna þína og tekið þátt í spjallinu hafa sýnt þér kurteisi og stutt sitt mál með dæmum úr þínum eigin texta. Og það ætti að kveikja á einhverri týru hjá þér að allir andmælendur þínir eru í grundvallaratriðum sammála um hvað betur megi fara hjá þér: Að staðreyndum sé haldið til haga. Að öðru leyti held ég að flestum sé nokk sama hvað þú skrifar. Þú hefur hinsvegar komið þér hjá því að svara málefnalegum athugasemdum sem til þín er beint, en hefur kvartað undan persónulegum árásum og territorialisma. Þú virðist vera djúpt sokkinn í þitt sjálfskapaða kviksyndi og þegar hent er til þín kaðli til að draga þig upp heldurðu að það eigi að hengja þig með honum.

 

Ekkert okkar hefur gefið í skyn að það hafi höndlað hinn eina rétta sannleika. Vísindamenn fást við að fylla upp í óendanlega flókna heimsmynd allt frá landreki til genatjáningar með vel skilgreindum og kontróleruðum tilraunum og sumir gera stórar upptötvanir, aðrir minni. Flest okkar eygja þá von að geta með rannsóknum okkar stuðlað að betra mannlífi.

Vandað og skynsamt fólk hefur sýnt þér þá virðingu að lesa í gegnum pistla þína og koma með gagnlegar athugasemdir hvað varðar kæruleysislega meðhöndlun þína á staðreyndum og illa unna heimildavinnu. Þú mátt líta á það sem jafningjarýni.

En þú (vel menntaður og reyndur blaðamaður sem veit hvaða takka má ýta á þegar skapa skal hughrif) skrifar um viðbrögð þessa fólks við pistlum þínum í sömu andrá og þú nefnir: Sovétríkin, Animal Farm, ”alræðistilburði vísindanna”, sjálskipunarritskoðara, menntahroka og krossfara!!

Þarna fannst mér reitt hátt til höggs svo jaðraði við lítilsvirðingu. Og mér finnst dapurlegt að sá sem er hvað atkvæðamestur blaðamanna Morgunblaðsins í að skrifa um vísindi skuli vera kominn í þá stöðu að eina ráð hans til að verja eigin þvælu (og þá meina ég virðingarleysi fyrir staðreyndum) sé að gera þá tortryggilega sem hafa virkilegan áhuga á að um vísindi sé fjallað af þekkingu. En ég á svosem ekki von á öðru en að vindmyllan haldi áfram að snúast. Hring eftir hring...