Skemmtilegur Zizek

Viðhorf, Morgunblaðið 2. maí 2007

Ég má til með að taka ofan fyrir Agli Helgasyni fyrir að taka langt viðtal við heimspekinginn Slavoj Zizek og sýna það í Silfrinu um daginn. Það þarf nokkra djörfung til að taka og sýna svona langt sjónvarpsviðtal á þeim nótum sem þetta var, og þar að auki við útlending sem varla nokkur maður á Íslandi hefur heyrt minnst á.

Ég verð líka að viðurkenna að það var af slysni sem ég heyrði viðtalið. Ég hef löngum verið haldinn fordómum í garð flestra evrópskra nútímaheimspekinga og haft tilhneigingu til að afskrifa fyrirfram það sem þeir hafa að segja. Samt þekki ég lítið til þeirra. Af þessum fremur lítilsigldu sökum hafði ég eiginlega ákveðið að ég hefði engan áhuga á þessum Zizek, og lagði mig ekki eftir því að komast á þá fyrirlestra sem hann hélt hér á landi. Því miður.

En það sem gerði viðtalið við Zizek athyglisvert og skemmtilegt var ekki síst hversu yfirvegaður hann var og reiðubúinn að staldra við og gera fyrirvara á eigin fullyrðingum. Þrátt fyrir þetta varð hann þó aldrei leiðinlegur. Kannski vegna þess að þótt hann væri yfirvegaður í málflutningi sínum var ekkert yfirvegað við látbragð hans.

Við þetta bættist svo, að það sem Zizek hafði að segja sagði hann á venjulegu máli, en datt aldrei út í tyrfna, fræðilega orðræðu. Með öðrum orðum, hann var aldrei að hnykla "vitsmunavöðvana," eða "beita kennivaldi" eins og það er stundum kallað, það er að segja, slá um sig með orðfæri sem ekki er á allra færi.

Kannski er það þess vegna sem hann hefur verið kallaður "vitsmunalegur Elvis" - vegna þess að hann er skiljanlegur hverjum sem er. Að minnsta kosti þegar hann er í sjónvarpsviðtali; það er ekki að vita nema hann hljómi öðru vísi þegar hann ávarpar einungis fagsystkin sín.

En var þá það sem Zizek hafði að segja í viðtalinu við Egil Helgason yfirborðskennt og innihaldsrýrt? Var þetta einungis skemmtiatriði fyrir intellektúala? Svarið við þeirri spurningu er líklega einstaklingsbundið, og vísast að einhverjum hafi þótt heldur þunnt í roðinu það sem Zizek hafði að segja. Kannski hefur einhverja þyrst í nánari rök fyrir hugmyndum Zizeks um takmarkanir kapítalismans, eins og til dæmis að kapítalisminn geti ekki ráðið við yfirvofandi vistkerfisvá.

Einnig er umhugsunarefni hérlendis, einkum í ljósi þess mikla byrs sem umhverfisvernd nýtur um þessar mundir, gagnrýni Zizeks á umhverfisvernd sem á rómantískar rætur, og efasemdir hans um hugmyndir um náttúrulegt vistkerfisjafnvægi sem mennirnir hafi eyðilagt og reyna eigi að koma á aftur.

Slíkar hugmyndir, sagði hann, stafa af þeim misskilningi að náttúran sé fyrirfram skipulagt heildarkerfi sem lúti sínum eigin, innri rökum. Þvert á móti, sagði Zizek, er náttúran óskipulagt, óreiðukennt skrímsli sem hann óttaðist. Þetta sagði hann að ætti að endurspeglast í vistfræðilegri stefnu.

Lausnin á vistfræðilegum vandamálum sé ekki fólgin í því að mennirnir finni aftur nálægðina við náttúruna heldur þveröfugt - þeir þurfi að fjarlægjast náttúruna meira. Ég verð að viðurkenna að ég hef aldrei heyrt þessa afstöðu áður frá manni sem er yfirlýstur vinstrisinni og áhugamaður um vistfræði.

En það er ekki einungis í umhverfismálum sem afstaða Zizeks virðist ganga þvert á viðteknar hugmyndir um lausn á vandamálum sem við stöndum nú frammi fyrir. Í öðru viðtali, ekki síður athyglisverðu, sem Viðar Þorsteinsson átti við hann og birtist í Morgunblaðinu 1. apríl, hélt Zizek því fram að það sé "misskilningur að kynþáttahatarar eða þjóðernissinnar séu einkum fornaldarskrímsli sem vilji flýja aftur í reglubundið öryggi þjóðríkisins, undan einhvers konar póstmódernísku, markalausu og hnattvæddu áhættusamfélagi."

Þvert á móti: "Þeim finnst þetta umburðarlynda samfélag okkar alltof skipulagt. Þeim finnst ekkert mega og alltof mikið af reglum: það má ekki berja konuna, ekki kalla útlendinga öllum illum nöfnum, ekki gera þetta og ekki hitt. Adorno sá að það var svona sem fasisminn og nasisminn urðu aðlaðandi: ekki sem fórn eða masókismi smáborgarans sem vill deyja fyrir Þýskaland, heldur hreint jouissance þess að mega ráðskast með aðra. Með því að gerast þjóðernissinni máttu drepa og nauðga o.s.frv."

Kynþáttahatur og þjóðernishyggja eru samkvæmt þessu bókstaflega skálkaskjól þeirra sem vilja losna undan kröfum siðferðisins, sem þeir upplifa sem þvingun, og hverfa aftur til náttúrunnar í þeirri merkingu sem Hobbes lagði í hana: Þar sem ríkir óheft stríð allra gegn öllum og allt er leyfilegt. Maður þarf ekki að sitja á kvikindinu í sér heldur leyfir því að njóta sín. Kannski ekki að undra að kynþáttahatri og þjóðernishyggju fylgi oft að menn neyta aflsmunar og grípa til ofbeldis. Í slíku ástandi er nefnilega ekkert sem bannar manni að láta verða af því sem kannski er oft hugsað: Það ætti að berja þessa andskota!

Samkvæmt þessu viðhorfi, sem Zizek sagði ættað frá þýska heimspekingnum Theodore Adorno, er kjarninn í kynþátta- og þjóðernishyggju ekki öfgakennd íhaldssemi - oft bendluð við hægrivænginn í stjórnmálum - heldur einhver blanda af siðleysi, grimmd og skammsýni, og hefur eiginlega ekkert með pólitíska stefnu að gera.

Því miður er líklega nokkurt sannleikskorn í því sem Egill Helgason sagði er hann kvaddi Zizek eftir viðtalið, að heimspekingar séu yfirleitt fremur leiðinlegir. Það er gott hjá Zizek að rísa einnig gegn þeirri staðalímynd.