Blygðunarlausir blaðrarar

Lesbók, 16. júní 2007 

Hið íslenzka bókmenntafélag hefur gefið út í þriðja sinn bókina Manngerðir eftir Þeófrastos í þýðingu Gottskálks Þórs Jónssonar. Þýðingin kom fyrst út 1990.

Manngerðir eftir Forn-Grikkjann Þeófrastos inniheldur þrjátíu stutta kafla sem lýsa lyndiseinkunnum á borð við ólíkindi, nísku og málæði. Allt eru þetta heldur neikvæðar einkunnir, þótt Þeófrastos hafi líklega verið of mikill fræðimaður til að leyfa sér að fella siðferðislega dóma um þá sem haldnir kunna að vera þessum skapgerðarbrestum. Hann lætur sér nægja að skilgreina hverja lyndiseinkunn fyrir sig, segja í hverju hún er fólgin og taka síðan dæmi um hvernig hún birtist í framkomu þeirra sem hana hafa.

Ólíkindi eru "látalæti til skaða í háttum og tali. Ólíkindatólið er einhver þvílíkur: Hann er vanur að fara til óvina sinna og spjalla við þá án þess að sýna þeim nokkurn fjandskap [...] Hann talar sefandi til þeirra sem þola ranglæti og eru reiðir. Þeim sem liggur mikið á að ná fundi hans snýr hann frá" (bls. 69-70). Við hlutlausa lýsingu Þeófrastosar á ólíkindatólinu bætti útgefandi Manngerðanna á miðöldum þeim dómi að ólíkindatólin væru "svikular manngerðir" sem maður verði að gæta sín betur á en nöðrum.

Þeófrastos mun hafa fæðst á eynni Lesbos í Eyjahafi árið 370 f.Kr., eða þar um bil, og síðar orðið nemandi Platóns í akademíunni í Aþenu. Manngerðir er hann talinn hafa skrifað í kringum 320, og hafa þær farið langa og flókna leið í íslenska þýðingu Gottskálks Þórs Jenssonar, sem rekur meðal annars sögu þessa rits í ítarlegum og góðum formála.

Almennu skilgreiningarnar á lyndiseinkunnunum koma nútímafólki kunnuglega fyrir sjónir, þótt einstök dæmi um hegðun manna virðist svo bundin stað og tíma að þau eru næsta óskiljanleg nú á tímum. Samt virðist sem lyndi manna á Íslandi á 21. öld svipi ótrúlega mikið til lyndis manna í Grikklandi fyrir 25 öldum. Hér eru til sveitamenn, ólíkindatól, heiglar og smjaðrarar, svo dæmi séu tekin, og munu lýsingarnar á þeim koma kunnuglega fyrir sjónir, þótt þær séu frá allt öðrum tíma og umhverfi. Ef til vill má hafa þetta til marks um að maðurinn hafi eðli, þrátt fyrir allt.

Líklega fer þó misjafnlega mikið fyrir þessum manngerðum núorðið, og vísast dettur lesaranum í hug einhver ný. Þannig má kannski segja að núna sé blessunarlega lítið um smjaðrara, en kannski fullmikið um blygðunarlausa og blaðrara, en lýsing Þeófrastosar á þeim síðastnefndu er alveg stórkostleg. Við hana hefur svo miðaldaútgefandinn bætt heilræði til þeirra sem lenda í klónum á blaðrara: "Hver sá sem ekki vill brenna sig á slíkum mönnum verður að forða sér á hlaupum til þess að renna úr greipum þeirra" (bls. 76).

Manngerðaskrif hafa verið talin sérstakt bókmenntaform, eins og fram kemur í formála Gottskálks, og voru gríðarvinsæl í Englandi á sautjándu öld. Það gæti verið hin ágætasta skemmtun, trúi ég, að fá lánað form Þeófrastosar (byrja á almennri skilgreiningu, gefa því næst almenna lýsingu og taka síðan einstök dæmi, en gæta þess jafnan vandlega að fella enga siðferðisdóma) og reyna að setja saman fleiri manngerðir. Jafnvel einhverja sem talist getur einkennandi fyrir samtímann. Maður verður þó að gæta þess vel í svona lyndiseinkunnarlýsingu að verða ekki meinfýsinn.

Það er engin sérstök þörf á að reyna að útskýra nákvæmlega hvers konar rit Manngerðir eru. Það má líta á þetta sem siðfræðirit í anda aristótelískrar dyggðahyggju, og segja þá að þær lyndiseinkunnir sem lýst er séu lestir, og lýsingarnar á þeim geti þannig verið lesandanum víti til varnaðar. Í siðfræði Aristótelesar eru dyggðir meðalhófið á milli tveggja öfga. Lestirnir eru þannig of eða van, en dyggðin það sem er mátulegt. Ef litið er á ólíkindin, sem að ofan eru nefnd, sem löst má segja að samsvarandi dyggð sé sannmæli. Hinn lösturinn sem samsvarar þeirri dyggð er raupsemin, sem einnig er útskýrð í bókinni, og er einfaldlega það sem kallast á góðri íslensku karlagrobb.

Gottskálk segir í formálanum að til séu ýmsar kenningar um Manngerðir, og ein sé sú að Þeófrastos hafi þar verið að lýsa ákveðnum einstaklingum í Aþenu, en hafi gætt þess vandlega að ekki yrði augljóst við hverja hann ætti. Þótt ekki sé heldur hægt að líta á Manngerðir sem sálfræðirit er eins víst að bera megi kennsl á einhverjar "raskanir" í mannlýsingunum. Mætti þannig kannski segja að ýmislegt í fari ólíkindatólsins gæti bent til að slíkur maður væri haldinn því sem nefnt hefur verið "mótþróaröskun".

Auðvitað er manngerðunum lýst á fábrotinn og einfaldan hátt, og manneskjur eru í raun og veru mun flóknari en svo að þeim verði lýst með svona einlitum stimplum. Þess vegna væri kannski nær að tala um lyndiseinkunnir en manngerðir, en það er þó óþarfi að fara út í slíkar hártoganir. Þeófrastos virðist vel hafa gert sér grein fyrir því að hann væri að einfalda málin gróflega, því að hann segir jafnan sem svo, að tiltekin einkunn sé "einhvern vegin þannig," eða "virðist vera," og undirstrikar að lýsingarnar sem á eftir fylgja séu ekki nema "í stórum dráttum".

Sem fyrr segir standa Manngerðir alveg undir sér sjálfar, og þarf ekki að skilgreina ritið til að hafa gagn og gaman af lestrinum. Lýsingin á hverri manngerð fyrir sig er stutt, ein til þrjár síður, og skemmtilegar teikningar af hverri fyrir sig. Upplagður skemmtilestur fyrir þá sem aldrei ná nema í mesta lagi nokkrum síðum áður en þeir sofna.