"Svikari" deyr

Lesbók, 16. júní 2007

Richard Rorty lést 8. júní.

Það er ekki erfitt að verða ósammála því sem Rorty hefur skrifað, en um leið er alveg ómögulegt að hrífast ekki af skrifum hans. Kannski hrífst lesandinn að einhverju leyti af því sem kalla mætti aðdáunarverða ósvífni, en öðrum kann að þykja lítið annað en ólíkindi.

Kunnasta bók Rortys er áreiðanlega Heimspekin og náttúruspegillinn, sem kom út 1979, þar sem hann andæfði þeirri viðteknu skoðun að verkefni vísindanna - og heimspekinnar - væri að endurspegla náttúruna eins og hún er í raun og veru. Þetta hefur mörgum þótt fela í sér algjöra höfnun á hinu hefðbundna sannleikshugtaki og þar með ávísun á afstæðishyggju.

Enda var sumum ákaflega brugðið. Rorty sagði frá því í viðtali við tímaritið Lingua Franca fyrir einum sjö árum, að bókin hefði valdið vinslitum. Carl Hempel, landflótta Þjóðverji og fyrrverandi kennari Rortys, virtur heimspekingur og holdgerving alls þess besta í hinni vísindalegu, lýðræðislegu og sannleiksleitandi heimsmynd engilsaxneskrar heimspeki, "las bókina og skrifaði mér bréf þar sem hann sagði eiginlega: Þú hefur svikið allt sem ég hef stutt. Og honum var virkilega í nöp við mig eftir þetta. Ég er enn ákaflega leiður yfir þessu," sagði Rorty.

Þótt hann hafi verið óhræddur við að gera lítið úr heimspekinni og haldið því fram að heimspekideildir bandarískra háskóla séu eiginlega alveg tilgangslausar hefur hann þó líklega haft meiri áhrif á yngri kynslóðir heimspekinga en nokkur annar samtímaheimspekingur, og bækur hans eru áreiðanlega með mest lesnu heimspekiritum, fyrir utan klassísk rit. Reyndar er ekki ólíklegt að Heimspekin og náttúruspegillinn verði klassík - ef hún er ekki þegar orðin það.

Rorty var samkvæmur sjálfum sér og sneri baki við akademíuheimspekinni. Hann var síðast prófessor í samanburðarbókmenntum við Stanford. En akademíuheimspekin hefur svo sannarlega ekki sleppt hendinni af Rorty - það er að segja hugmyndum hans - og þær eru áreiðanlega ófáar, doktorsritgerðirnar sem mora af tilvísunum í hann og andmælum gegn honum.

Að hafna hugmyndinni um hlutlægan sannleika virðist líka hafa víðtækar afleiðingar langt út fyrir raunvísindi. Grefur það ekki undan möguleikanum á algildum mannréttindum, svo dæmi sé tekið? Er þá yfirleitt hægt að fullyrða að lýðræði sé eitthvað betra en einræði? Við þessu átti Rorty það svar, að lýðræði væri betra en einræði vegna þess að lýðræðinu fylgdu minni þjáningar fólks. Lýðræði verður ofan á vegna þess að þeir sem hafa þann eiginleika að geta fundið til samúðar með öðrum verða ofan á. Lýðræðislegt samfélag er skilvirk leið sem þeir hafa fundið til að stemma stigu við miskunnarleysi illmenna. Það er eitthvað verulega sennilegt við þetta, verður að segjast.

En þótt auðvelt sé að heillast af skrifum Rortys líður ekki á löngu áður en óþægilegar spurningar fara að láta á sér kræla, og það er sama hvernig leitað er, aldrei finnst hjá honum svar við þeim. Bandaríski heimspekingurinn Paul Boghossian sagði við Lingua Franca að Rorty hafi hafnað hugmyndinni um hlutlægan sannleika, en alltaf komið sér undan því að útskýra hvers vegna bæri þá að taka orð hans sjálfs trúanleg.

Mig grunar líka að það hafi pirrað marga hvað Rorty var gjarn á breiðar strokur. Menn vildu meiri nákvæmni og hefðbundna röksemdafærslu. Annars væri ekki að marka þennan mann sem heimspeking, og ekki hægt að fallast á sjónarmið hans.

Líklega hefði Rorty bara yppt öxlum yfir þessum andmælum. Þetta hefði ekki verið spurning um að hann hefði satt að mæla og lesandanum nauðugur einn kostur að fallast á orð hans. Það væri algjörlega undir lesandanum sjálfum komið hvort honum líkaði við það sem Rorty hafði fram að færa og kysi að vera í liði með honum. Óvissa er óhjákvæmilegur fylgifiskur heimspeki Rortys, og aldrei kostur á röklegri fullvissu. Kannski ekki nema von að ýmsum hafi orðið spurn hvers konar heimspeki þetta væri eiginlega.

Ef til vill hefði Rorty svarað því til, að þetta væri heimspeki sem endurspeglaði það eina sem áreiðanlega væri óhjákvæmilegt. Þýski heimspekingurinn Jürgen Habermas sagði í minningarorðum um Rorty að hann hefði "aldrei gleymt því að heimspekin má ekki - hvað sem öllum faglegum andmælum líður - virða að vettugi þau verkefni sem lífið fær okkur í hendur".