Spólað í hugarfarinu

Viðhorf, Morgunblaðið, 19. september, 2006.

Það er ekki líklegt að átakið sem hafið var í síðustu viku gegn umferðarslysum undir slagorðinu Nú segjum við stopp! muni skila miklum árangri. Því miður. Sturla Böðvarsson samgönguráðherra hitti svo sannarlega naglann á höfuðið þegar hann sagði að taka yrði á því ofbeldi sem mætti okkur í umferðinni næstum því daglega. Ofbeldi er rétta orðið.

Vegna þess að þeir sem með fífldirfsku og leikaraskap verða valdir að slysum beita annað fólk ofbeldi. Hert viðurlög við umferðarlagabrotum, aukinn sýnileiki lögreglunnar og jafnvel hækkun á bílprófsaldri hefur því ekkert með skerðingu á frelsi einstaklinga að gera heldur snýst eingöngu um að reyna að koma í veg fyrir að tillitsleysi og heimska fáeinna bitni á þeim sem hafa ekkert til saka unnið.

Þannig lúta slíkar hertar aðgerðir í rauninni að því að vernda frelsi einstaklinga fyrir þeim sem sökum ungæðisháttar, skapgerðarbresta eða af öðrum völdum eru ófærir um að taka tillit til annarra.

Ástæðan fyrir því að átakið gegn umferðarslysum er ekki líklegt til að skila árangri er sú, að það miðar að því að leysa vandann með hugarfarsbreytingu. En hugarfari verður ekki breytt með handafli. Vissulega getur hugarfar breyst, en það gerist í svo smáum skrefum og á svo ófyrirsjáanlegan hátt að það er fyrirfram vonlaust að ætla að leysa einhvern vanda með hugarfarsbreytingu.

Og ástæðan fyrir því að ekki er hægt að koma böndum á hugarfarið er sú, að það er að svo mikilvægu leyti óyrt. Hugarfar felur í sér grundvallarviðhorf og gildi samfélagsins, þau gildi sem móta breytni manns í þeim efnum sem talin eru mestu skipta, eins og til dæmis við uppeldi barna, setningu laga og mat á því hvað telst fréttnæmt í samfélaginu. Það er í þessum áþreifanlegu þáttum, en ekki orðum foreldra, þingmanna og fréttamanna, sem í ljós kemur hið eiginlega hugarfar.

Reyndar er ekki nóg með að raunverulega hugarfarið sé óyrt heldur verða orðin sem sögð eru í mörgum tilvikum beinlínis til að fela það. Þetta er ekki nein samsæriskenning. Ég er ekki að halda því fram að valdamenn segi vísvitandi annað en þeim raunverulega finnst. Ég á við að hugarfarið sé óyrt vegna þess að tungumálið dugi ekki til að nálgast það. Ef reynt er að nálgast hugarfarið með því að tala um það eru allar líkur á að maður festist í orðræðunni, líkt og á brautarteinum, og bruni eftir þeim fyrir fram mótaða leið. (Þess vegna finnst manni svo oft að maður hafi heyrt ótal sinnum áður það sem ráðamenn segja í hátíðarræðum).

Úr þessu verður einskonar tvöfeldni - annarsvegar það sem maður segir og hins vegar það sem manni finnst - og það má segja að hið eiginlega markmið alls skáldskapar og allrar heimspeki hafi frá upphafi verið að reyna að eyða þessari tvöfeldni. Reyna að koma orðum að því sem manni finnst. Það hefur einmitt verið þá sjaldan að slíkt hefur tekist að til hafa orðið mestu skáldskaparperlurnar og dýpsta heimspekin.

En hvort sem hún er góð eða slæm held ég að þessi tvöfeldni sé fyrst og fremst ein af staðreyndum lífsins. Þótt þeir sem setja lög á Íslandi noti oft orðabrautarteina á borð við "grípa til aðgerða", "forvarnir" og fleira í þeim dúr - að ógleymdri sjálfri "hugarfarsbreytingunni", sem er einhverjir mest notuðu orðabrautarteinar sem til eru á íslensku - verður að segjast eins og er að lítið sést af áþreifanlegum aðgerðum eða forvörnum. Yfirleitt eru þetta ekki annað en orð.

Og þótt fífldirfska, tillitsleysi, leikaraskapur og ókurteisi séu allt vel þekkt hnjóðsyrði sem notuð hafa verið í umræðu þjóðfélagsins um háttalag ökuníðinga verður að segjast eins og er, að hugarfarið í þjóðfélaginu virðist almennt vera á þá leið að þetta séu í rauninni eftirsóknarverðir eiginleikar og að án þeirra náist enginn árangur. Við spólum í því hugarfari að hinir tillitssömu komi ætíð síðastir í mark.

Daginn eftir að Morgunblaðið hafði eftir Umferðarstofu í baksíðufrétt að mannslífum væri fórnað fyrir fífldirfsku og leikaraskap í umferðinni birti blaðið lærða lofgrein um "harðasta naglann á Wall Street", sem komist hefði til mikilla metorða og peninga með því að vera allt annað en tillitssamur.

Um leið og almannarómurinn talar illa um þá sem valda skaða í umferðinni með hraða og tillitsleysi horfir hann með lotningu til þeirra sem með nákvæmlega sömu meðulum komast til valda og áhrifa í þjóðfélaginu. Það virðist beinlínis vera talinn eftirsóknarverður og raunhæfur möguleiki að verða hafinn yfir lög og rétt.

Ef til vil má halda því fram að tillitssemi og kurteisi séu jákvæðir eiginleikar hjá þeim sem ekur bíl, en dragbítar í stjórnmálum og viðskiptum. En það getur verið erfitt og tekið tíma að átta sig á því hvenær maður á að vera tillitssamur og hvenær ekki. Hætt er við að maður láti freistast til að grípa hvert það tækifæri sem gefst til að sýna að maður sé "harðasti naglinn", í þeirri von að ávinna sér aðdáun, virðingu og peninga.

Ef hin óyrtu skilaboð samfélagsins á einum vettvangi eru þau, að þeir tillitssömu verði aldrei frægir og ríkir er kannski ekki að undra að tillitssemi verði fátíð á fleiri sviðum.