Stóískt nýtt ár

Markmiðið með því að strengja áramótaheit er jafnan að verða betri maður, annaðhvort til sálar eða líkama eða hvort tveggja. Slík heit geta varðað einhvern tiltekinn ósið sem maður vill venja sig af, eins og að hætta að reykja, nú eða heilsubót sem maður vill temja sér, eins og til dæmis að fara að mæta í ræktina á hverjum degi.

Göfugust eru þó þau heit sem maður gefur um að koma betur fram við annað fólk. Bandaríski rithöfundurinn Henry James sagði við William frænda sinn að þrennt væri mest um vert í mannlífinu: „Í fyrsta lagi að vera vingjarnlegur. Í öðru lagi að vera vingjarnlegur. Og í þriðja lagi að vera vingjarnlegur." Hvort Henry beindi þessum orðum fyrst og fremst til sjálfs sín skal ósagt látið.

En við svona háleit heit er eitt að athuga: Það er eiginlega alveg gefið mál að maður getur ekki staðið við þau. Það er ekki einu sinni rökrétt að fylgja þessu boðorði Henry James. Á maður að vera vingjarnlegur við þá sem vinna manni sjálfum og jafnvel náttúrunni tjón? Þá sem brjóta gegn mannréttindum?

Á maður jafnvel að vera vingjarnlegur við innbrotsþjóf sem maður mætir í stofunni heima hjá sér um miðja nótt og bjóða honum kaffisopa á meðan beðið er eftir lögreglunni?

Nei, þetta boðorð virðist beinlínis stríða gegn mannlegu eðli. Væri þá ekki nær að hafa í heiðri þann viðauka bandarísku stjórnarskrárinnar sem heimilar skotvopnaeign til að hver og einn geti varið bú og börn?

Samt er það nú svo, að frá örófi alda hafa menn leitað leiða til að gera sjálfum sér og öðrum kleift að fylgja þeirri hugmynd sem Henry James setti þarna fram. Sökum þess að mannskepnan hefur áskapað eðli, hvað sem hver segir, hefur erfiðasti hjallinn alltaf verið sá sami: Manns eigið skap. Það virðist beinlínis þurfa fullkomið skapleysi til að verða aldrei reiður og láta allt yfir sig ganga, samanber dæmin hér að framan.

Maður nær aldrei árangri í lífinu og verður aldrei ríkur með þeim hætti. Og svo mikið er víst að enga möguleika ætti maður á frægð ef maður hefði ekkert skap til að missa stjórn á undir vökulu auga papparassa.

En hvers vegna hefur þetta engu að síður verið yfirlýst markmið fjölda fólks frá ómunatíð? Hvað var Henry James - íhugull rithöfundur af gamla skólanum - þá eiginlega að hugsa? Hvers vegna kveður kristinn siðaboðskapur á um að manni beri að bjóða fram hinn vangann? Er það ekki hámark aumingjaskaparins að leggjast eins og hundur fyrir fætur kvalara síns? Fyrr má nú vera fórnarlambskomplexinn!

Af þessum sama meiði er svo auðvitað æðruleysisbænin svonefnda, um styrk til að fást ekki um það sem maður fær engu um breytt, og óhætt er að fullyrða að allar sjálfshjálparbækur sem skrifaðar hafa verið - og þær eru sannarlega ófáar - hafa þennan sama kjarnaboðskap: Maður á að einbeita sér að því sem maður getur haft stjórn á.

Og hverju getur hver og einn sjálfur stjórnað? Síauknar vinsældir hvers kyns reiðistjórnunarnámskeiða sýna að ekki verður sagt að almennt hafi fólk stjórn á eigin skapi. Að reyna sífellt að hafa stjórn á öðrum telst nú orðið sjúkleiki og kallast meðvirkni.

En maður getur haft stjórn á hugsun sinni, það eru aldagömul sannindi sem eru kjarninn í öllum nýjum sjálfshjálparbókum. En hvað felur það í sér að hafa stjórn á hugsun sinni?

Við þessari spurningu hafa verið veitt ótal svör, en þau hafa þó alltaf verið það sama. Líklega hefur enginn orðað svarið betur en stóuspekingurinn Epiktítos, sem sagði í Handbók sinni:

„Mundu að fúkyrði og kjaftshögg eru ekki í sjálfu sér hneykslanleg heldur er það þín eigin ákvörðun að svo sé. Þegar einhver reitir þig til reiði skaltu gera þeir grein fyrir því, að það er þín eigin hugsun sem hefur vakið reiði þína. Þess vegna skaltu leitast við að láta ekki upplifunina hlaupa með þig í gönur."

Epiktítos mun hafa fæðst árið 55 svo að ekki verður sagt að boðskapurinn sé alveg nýr af nálinni. Hann mun upphaflega hafa verið rómverskur þræll, en síðar lærði hann heimspeki hjá stóuspekingum og stofnaði eigin skóla.

Inntak stóuspekinnar var yfirvegun í mótlæti, og þaðan er auðvitað dregið orðalagið að taka einhverju með stóískri ró. Grundvöllurinn að þessari ró er einmitt að gera sér grein fyrir því að maður hafi sjálfur stjórn á hugsun sinni, og geti því sjálfur ákveðið hvort það sem sagt er við mann er móðgandi og kalli á hefnd.

Epiktítos sagði ennfremur í Handbókinni: „Það sem raskar ró manna eru ekki atburðirnir sjálfir heldur skilningur þeirra á atburðunum." Sá sem gerir sér grein fyrir því að hann hefur stjórn á hugsun sinni er því ekki ofurseldur neinum fyrirfram gefnum og utanaðkomandi skilningi á atburðum eða gjörðum og orðum annarra.

Þannig hefði mátt afstýra mörgu hefndarvíginu hér á landi ef áhrifa stóuspekinnar hefði gætt hér á miðöldum - og má vekja athygli á að stóuspekin hafði þá verið til í hundruð ára, en því miður ekki ratað hingað norðureftir.

En það þarf ekki að fara aftur á miðaldir til að finna tíma sem hefðu haft gott af smá stóuvæðingu. Þau eru ófá voðaverkin sem framin hafa verið „af illri en óhjákvæmilegri nauðsyn," eins og til dæmis til að varðveita meintan hreinleika einhvers kynstofns.

Stóuheimspekin getur því rennt stoðum undir boðskap Henry James um mikilvægi vingjarnleikans, og jafnvel sýnt fram á hvernig hægt er að framfylgja honum. Þess vegna væri alveg hægt að strengja þess heit um áramótin að verða framvegis stóískari og vingjarnlegri.

(Viðhorf, Morgunblaðið 29. desember 2007)