Vísindi og trú

Viðhorf, Morgunblaðið, 8. nóvember, 2006.

Getur verið að vísindi og trú eigi eitthvað sameiginlegt? Fyrir utan það að hvort tveggja er alltumlykjandi kerfi sem ætlað er - eða var upphaflega ætlað - að leita hins endanlega sannleika. Einhver sagði (kannski var það lygi) að útskýringin á "science" í gamalli Brittannicu hafi einfaldlega verið "sannleikurinn".

Það má finna að minnsta kosti tvennt sem vísindi og trú eiga sameiginlegt fyrir utan það að vera kerfi til að finna sannleikann: Hvorugt er lýðræðislegt, og hvorugt gengi upp án skírskotunar til yfirvalds. Vísast má finna ýmislegt fleira, en látum þetta duga í bili og athugum nánar.

Að vísu þarf líklega ekki að fara nákvæmlega út í það með hvaða hætti trú er hvorki lýðræðisleg né fengist þrifist án yfirvalds. En vísindi? Var það ekki meirihlutaákvörðun á vísindamannaþingi núna um daginn sem svipti Plútó reikistjörnutitlinum? Sumir héldu því jafnvel fram að þetta hefði verið pólitísk ákvörðun, fremur en vísindaleg.

Er það ekki einmitt frelsi vísindanna undan yfirvaldi sem gerir þau svo miklu áreiðanlegri en trúna? Eru ekki skynsemin og sannleikurinn einu "yfirvöldin" sem vísindin lúta? Þegar uppgangur vísinda og tækni var sem mestur í byrjun síðustu aldar ríkti sannkölluð "vísindatrú". Þeir voru álitnir hinir mestu kverúlantar og afturhaldshjassar sem ekki viðruðu óhefta sannfæringu sína um að vísindin og tæknin myndu leysa allan vanda mannkynsins.

Þetta er gömul saga sem óþarft er að klifa á. Núna er það viðtekin skoðun að árangur í vísindum og tækni hafi verið mikill, en fáir eru ennþá sannfærðir um að vísindin geti (að minnsta kosti í prinsippinu) leitt mannkynið í allan sannleika um það sem vert er að vita. Þessi skoðun er svo viðtekin, að jafnvel páfinn hefur hana. Á fundi í Vísindaakademíu Páfagarðs í fyrradag sagði Benedikt að "maðurinn [geti] ekki treyst vísindum og tækni svo fullkomlega og skilyrðislaust að trúa því að vísindalegar og tæknilegar framfarir geti útskýrt allt og fullnægt alveg tilvistarlegum og andlegum þörfum hans".

En að hvaða leiti eru vísindin lík trúnni, og í hverju eru takmarkanir þeirra helst fólgnar? Í bókinni Vísindabyltingar (sem væntanlega kemur út í íslenskri þýðingu undirritaðs í lærdómsritaröð bókmenntafélagsins á næsta ári) gerði bandaríski heimspekingurinn Thomas Kuhn grein fyrir tvennskonar vísindum. Annarsvegar því sem hann nefndi "venjuleg vísindi" og hins vegar "byltingarkenndum vísindum".

Það sem hér skiptir máli, er að svo að segja öll vísindi eru "venjuleg", eða skipulögð. Þau byltingarkenndu eru eðli sínu samkvæmt ekki stunduð á skipulagðan hátt. Öll þau vísindi sem fregnir berast af dags daglega, og öll vísindi sem stunduð hafa verið á Íslandi, svo dæmi sé tekið, eru venjuleg.

Og í venjulegum vísindum gilda strangar reglur, þar er farið eftir ákveðnum aðferðum og þar er yfirvald reyndra manna jafnan ekki dregið í efa. Það er ekki samkomulagsatriði hvort vísindalegri aðferð skuli fylgt, og það er ekki atkvæðagreiðsla sem sker úr um hvort vísindaleg tilraun skilar tilætluðum árangri. Svona "kreddufesta" er forsenda þess að vísindi séu marktæk og skili árangri. En "kreddufestuna" eiga vísindin sameiginlega með trúnni.

Líkt og kreddufesta er bæði forsenda trúar og helsta fótakefli hennar er hin stranga vísindalega aðferð bæði forsenda vísindanna og helsta fótakefli þeirra í leitinni að sannleikanum. Um miðja síðustu öld gerði þýski heimspekingurinn Hans-Georg Gadamer ítarlega grein fyrir þessu eðli vísindanna, aðferðar þeirra og sannleikans, í bókinni Sannleikur og aðferð.

Ólíkt kennara sínum, Martin Heidegger, hafnaði Gadamer þó ekki vísindum og tækni. En vísindalegri aðferð, sagði hann, verður ekki beitt til árangurs á öllum sviðum mannlífsins, og hún getur ekki leitt allan sannleika í ljós. Til dæmis fær hún engu áorkað þegar útskýra skal þann sannleika sem finna má í miklum listaverkum. Það er vegna þess að sá sannleikur sem um ræðir er fólginn í upplifun einstaklingsins, sem aftur ræðst af sögubundinni mótun hans. Sannleikur verksins er ekki fólginn í því sjálfu. Það má útskýra listaverk endalaust, en útskýringin nær aldrei utan um sannleikann sem verkið segir, því hann er ekki í því sjálfu.

Allt er þetta líka vel þekkt saga sem óþarft er að fara náið í. Þeir Kuhn og Gadamer áttu hvor með sínum hætti (og hvor í sinni heimsálfunni) stóran þátt í að gera grein fyrir þeim takmörkunum sem vísindin eru háð, og núna eru hugmyndir þeirra næsta viðteknar. Þær eru þó alls ekki óumdeildar, og kannski bendir ýmislegt til þess að vísindin séu á ný - ekki síst vegna árangurs er náðst hefur í erfðafræði, einræktun og stofnfrumurannsóknum - að öðlast svipaðan sess og þau höfðu í byrjun tuttugustu aldar.

Til marks um þennan uppgang vísindanna má reyndar hafa sterk viðbrögð þeirra sem aðhyllast kenninguna um svokallaða "vitsmunahönnun", og hafa látið verulega til sín taka í bandarísku skólakerfi á undanförnum árum. Þeir hafa fyrst og fremst verið að bregðast við því sem þeim finnst vera yfirgangssemi hins vísindalega lífsviðhorfs, og tillitsleysi þess við önnur lífsviðhorf. Auðvitað hefur það ekki sakað fyrir þá, að hafa forsetann sín megin.

En núna eru menn reynslunni ríkari, og villast ekki út á sama hála ísinn og fyrir einni öld, þegar allt mátti leysa með því að gera það vísindalega, og meira að segja var gerð tilraun til að byggja upp "vísindalegt" þjóðfélag (það hét Sovétríkin). Nú hafa menn varan á. Eða hvað?