Á þreifurunum

Viðhorf, Morgunblaðið, 28. nóv, 2006

Það var afar athyglisvert hvernig séra Jóna Hrönn Bolladóttir komst að orði í viðtali í Morgunblaðinu á sunnudaginn þegar hún sagði að það væri eins og sum börn "færu í gegnum lífið á þreifurunum" vegna þess að þótt foreldrar þeirra sinni vel grunnþörfum þeirra leggi foreldrarnir ekki rækt við að innræta börnunum neitt gildismat, og því geti börnin ekki fundið neina sannfæringu í eigin brjósti sem þau geta byggt á til að vita hvað sér beri að gera og hvað megi ekki gera.

Ég er ekki frá því að sú kynslóð sem núna er að ferma börnin sín (það er kynslóðin okkar Jónu Hrannar) hafi einmitt um það leyti er hún tók út vitsmunaþroska sinn fengið þau skilaboð frá helstu opinberu áhrifaöflunum í menningar- og menntalífinu að það ætti einmitt að láta börnin "uppgötva sinn eigin sannleika", og ef reynt væri að halda að þeim einhverjum fyrirfram mótuðum sannleika væri verið að svipta þau frelsi til að verða þau sjálf. Slíkt var "félagsleg innræting", og þótti afskaplega ljótt. Gott ef ekki beinlínis smáborgaralegt og þjónkun við "feðraveldið".

Forsendan fyrir þessari afstöðu sem mörg helstu vitsmunaljósin héldu á lofti á sínum tíma var sú hugsun, að gildismat kynslóðar foreldranna væri alls ekki sannara en eitthvert annað gildismat. Ef grannt væri skoðað kæmi í ljós að öll "gildismöt" væru jafnrétthá, og börnin ættu að fá að ákveða sjálf hvert þeirra - ef eitthvert - þau gerðu að sínu.

Menn voru á þessum tíma alveg óskaplega uppteknir af því í háskólum að "afhjúpa" undirstöðuleysi borgaralegs gildismats. Hugmyndir '68-kynslóðarinnar héldu innreið sína í fræðaheiminn. Menn lögðu sig fram um að vera miskunnarlausir í upprætingu þeirrar lygi að borgaralega gildismatið væri byggt á einhverjum algildum siðferðilegum sannleika. Nei, sýnt var fram á að það gildismat væri bara ein af mörgum svonefndum "stórsögum", eins og það hét á póstmódernistamáli.

Eins og ungum kynslóðum er tamt gleyptum við í okkur nýju sannindin og dáðumst að postulunum sem voru svo gáfaðir að þeir sáu í gegnum allan blekkingavefinn, og svo fórum við út á lífið syngjandi baráttusöng þessa tíma, Pink Floyd: "Við þurfum enga kennslu, við þurfum enga hugsunarstjórnun." Sú kaldhæðnislega þversögn að það var einmitt verið að kenna okkur að "sjá í gegnum" meintar lygar og stýra hugsun okkar inn á ákveðna braut fór langt fyrir ofan höfuðið á okkur.

Enn lengra fyrir ofan skýjaglópahöfuðin flaug sú viska að það var í rauninni verið að kenna okkur gildismat sem gekk út á að hafna öllu gildismati sem þvingunum. Sú hugsun sem okkur var kennd fól því í sér sjálfstortímandi þversögn, og þeir sem ekki voru svo heppnir að hafa fengið hollt og undirstöðuríkt hugmyndanesti úr foreldrahúsum urðu þessari vitsmunalegu sjálfstortímingu að bráð. Frelsið til að segja nei - til að hafna gildismati - hafði snúist upp í andhverfu sína, skyldu til að segja nei - bann við öllu gildismati.

Einn helsti postuli þessarar hugmyndafræði var og er bandaríski heimspekingurinn Richard Rorty. Hann hélt því fram að þar sem ekkert gildanet væri sannara en annað myndi maður einfaldlega bara velja sér sjálfur það net sem hentaði hverju sinni, eða það sem skipaði manni í einhvern tiltekinn hóp. Hugsunin í þessu var sú, að það sé sjálfstæð og frjáls ákvörðun hvers einstaklings að skipa sér í hópinn, að gera gildismatið að sínu.

Frelsið var ekki síst fólgið í því að einstaklingurinn átti að geta slitið sig úr netinu ef honum byði svo við að horfa. Þessi svokölluðu net, eða kerfi, voru útskýrð með því að líkja þeim við leik. Allir leikir hafa reglur sem þátttakendur verða að fylgja til að leikurinn gangi upp. Maður getur ákveðið sjálfur hvort maður tekur þátt eða ekki, en ef maður tekur ákvörðun um að taka þátt verður ekki vikist undan að hlýða þeim reglum sem gilda í leiknum.

Þetta var allt saman mjög svalt að sjá. Með þessu mátti komast hjá innrætingu og nauðung, en samt gera kröfu um að reglum væri framfylgt. Fljótlega fór þó að verða vart einhverra óþæginda og tilfinningar fyrir því að eitthvað gengi ekki upp í líkingunni. Svo fór, að þessi smávægilegu óþægindi urðu að illyfirstíganlegu vandamáli sem mátti orða svona: Á hverju á að byggja ákvörðunina um hvort og þá hvaða leikur skuli leikinn?

Það kom nefnilega á daginn að til að taka sjálfstæða ákvörðun þarf maður að hafa gildismat sem maður efast ekki um, og getur ekki horfið frá. Búi maður ekki að slíku lendir maður í þeirri kreppu sem mér fannst Jóna Hrönn lýsa svo vel með þreifaralíkingunni. Það dapurlegasta af öllu er þó kannski það, að við (sem núna erum að ferma börnin okkar) höfum í góðri trú og af fyllstu einlægni forðast að innræta börnunum okkar nokkurn skapaðan hlut, vegna þess að okkur var sjálfum kennt að ef við gerðum það værum við að ganga erinda illra afla, og gera börnin okkar "just another brick in the Wall".

Þótt ég verði að viðurkenna að ég hef alltaf verið þeirrar skoðunar að hugmyndafræðin sem flæddi um hinn vestræna menntaheim með '68-kynslóðinni sé einhver mesta vitleysuvæðing sem orðið hefur á síðari árum er ég alveg sannfærður um að það er vitatilgangslaust að kenna einhverjum um þessa kreppu sem börn minnar kynslóðar virðast núna vera í. En ég er líka sannfærður um - og það er enginn leikur sem ég hef valið mér sjálfur - að við þurfum að kenna þeim annað gildismat en að gildi séu hlekkir.

Athugasemdir

[gerður rósa gunnarsdóttir, 29.11.2006 kl. 11:23]

Sammála.