Hollur skyndibiti

Viðhorf, Morgunblaðið, 12. des. 2006

Það er ekki auðvelt að vera á móti Latabæ á Íslandi, segir Dagný Kristjánsdóttir í grein sinni í nýjasta hefti TMM. En eins og fræðingi sæmir nálgast hún viðfangsefnið á gagnrýninn hátt, og því er óhjákvæmilegt að tónninn í greininni verði dálítið neikvæður. En Dagný fer afskaplega varlega í neikvæðnina, sem er vissulega skiljanlegt því að það er hárrétt hjá henni að það er ekki auðvelt að vera á móti Latabæ. Svolítið eins og að vera á móti góðu veðri. Eða jólunum. Maður sem er á móti Latabæ stimplar sig ekki aðeins sérvitring heldur liggur við að hann geri sig útlægan úr íslensku samfélagi, svo einróma hefur lofsöngurinn um Latabæ verið frá upphafi.

En um leið og það er skiljanlegt að Dagný sé varkár í gagnrýninni er það dálítið leiðinlegt því að einmitt vegna þess hve eindregið lof og samþykki Latibær hefur hlotið væri ekki bara gaman að sjá öndverða skoðun heldur má halda því fram að það gæti verið hollt. Jafnvel djöfullinn þarf jú sinn málsvara. Samt er vissara að fara varlega í því, og Dagný lætur duga að vitna í ritdóm Jökuls Valssonar um Latabæjarbækurnar í Kistunni, þar sem ekki var hikað við að vera neikvæður og fara jafnvel út í persónulegt skítkast í garð Magnúsar Schevings. Þessar tilvitnanir sem Dagný hefur með þjóna ef til vill ágætlega sem dæmi um hversu illa getur farið þegar fræðingar missa stjórn á skapvonsku sinni.

Ætli sé þá ekki betra að láta duga að rýna í viðfangsefnið á hlutlausum nótum, draga fram dýpri anga þess og til dæmis tengsl við hefðir. Dagný fitjar reyndar tvisvar, að minnsta kosti, upp á slíkum öngum, en því miður lætur hún þá niður falla. Í byrjun greinarinnar rekur hún þróun hugmyndarinnar um barnið, og vitnar til dæmis í þá Rousseau og Locke, en sá fyrrnefndi hafði þá hugmynd að börn væru að upplagi hrein og óspillt, og það væri mannlífið sem gerði þau ómöguleg. Þekkingarfræði Lockes byggðist svo á þeirri grundvallarhugmynd að mannshugurinn væri í upphafi eins og óskrifað blað, sem lífið risti síðan rúnir í og mótaði þannig manninn. Það er alveg óljóst hvort þessar hugmyndir sem Dagný ver dágóðu rými undir hafa nokkuð að segja fyrir greiningu hennar á Latabæ. Að vísu hafa báðar þessar kenningar verið hraktar fullkomlega, og sýnt fram á að skapferli og persónuleiki er að miklu leyti meðfæddur og arfgengur, þannig að Rousseau og Locke duga vart sem rök gegn nokkrum hlut lengur.

Dagný greinir líka einskonar ættarsögu Latabæjar, það er að segja sýnir fram á hvernig sögurnar tilheyra aldagamalli hefð "fyrirmyndar- og viðvörunarsagna átjándu og nítjándu aldar þar sem afar neikvæð mynd af barninu er lögð til grundvallar sögunum sem sagðar eru" (bls. 7). Þetta er skemmtileg greining, en því miður gerir Dagný sér ekki mikinn mat úr henni. Bendir til dæmis ekki á neinar athyglisverðar hliðstæður með persónum Latabæjar og persónum þessara viðvörunarsagna fyrri alda.

Tvennt í viðbót: Dagný bendir á að foreldrar barnanna í Latabæ séu hvergi nálægir, og mér fannst við lestur greinar hennar að hún væri ósátt við það. Hún nefnir að í barnabókum leiki foreldrar yfirleitt stór hlutverk. En það er ef til vill tímanna tákn að foreldra verði hvergi vart í Latabæ. Maður les varla svo viðtal við sálfræðinga og kennara nútildags að þeir fari ekki mörgum orðum um það að svo virðist sem foreldrar gefi börnum sínum alltof lítinn tíma. Og það læðist að manni sá grunur, að mjög mörg þeirra barna sem sitja við sjónvarpið að horfa á Latabæ á laugardagsmorgnum sitji þar ein, og foreldrar þeirra séu órafjarri í draumalandi. Kannski gaf það einu sinni raunsæja mynd af veruleikanum að foreldrar væru nærri í barnabókum, en sennilega er nú öldin önnur og fjarvera foreldra í Latabæ nær raunveruleikanum.

Dagný virðist einnig vera fremur ósátt við að Latibær sé búinn til í samræmi við þá stefnu að ánægja áhorfendanna, í þessu tilviki barnanna, sé notuð sem mælistika á hvernig efnið er unnið. "Sálfræðingar og menntunarfræðingar hafa alltaf lagt megináherslu á þroska- og þekkingarfræðilegt gildi leikja og leikfanga, hvort leikurinn víkki sjóndeildarhring barnsins og kenni því eitthvað nýtt um heiminn og tilveruna," segir hún - svolítið eins og hún væri fremur hlynnt því - á bls. 14. En Latibær hefur reyndar mjög afdráttarlausan boðskap að flytja og gerir mjög eindregna tilraun til að reyna að fá áhorfendur til að sjá hlutina frá nýju sjónarhorni. Eins og til dæmis með þeim orðaleik að kalla grænmeti "íþróttanammi", og reyna þannig að sýna grænmetið í alveg nýju ljósi. Meginboðskapur Latabæjar er alveg nauðaeinfaldur: Maður á að iðka íþróttir. "En verður það gert með enn einum afþreyingarþættinum og fjölmörgum fylgihlutum?" spyr Dagný á bls. 21. Er þetta ekki "ódýr lausn á mjög alvarlegu og dýru vandamáli"?

Án þess að ég hafi sérstaklega verið ráðinn fjölmiðlafulltrúi Latabæjar ætla ég að leyfa mér að efast um að framleiðendur þáttanna telji sig vera að bjóða allsherjarlausn á vandanum. Ég held að það geti bara vel verið að þeir séu í fyllstu einlægni að leggja fram sinn túkall, og þykist ekki vera að gera neitt meira. Þannig að ég veit ekki nema Dagný sé þarna að seilast of langt í gagnrýninni.

Titillinn á grein Dagnýjar, "Latibær er skyndibiti", er grípandi, en hvergi í greininni er þessa fullyrðingu að finna, né útleggingu á henni. Kannski á titillinn að vera einskonar lykill að greininni, súmmera upp boðskapinn í henni, eins og ljóðskáld gerðu gjarnan hér í eina tíð er þeir gáfu ljóðum sínum nöfn. Það má vera að þetta sé rétt hjá Dagnýju, en gleymum því þá ekki að það er einn nammidagur í viku. Jafnvel hörðustu næringarfræðingar eru til í að leyfa það. Sumir segja meira að segja að nammi einu sinni í viku sé hollt.