Um fjögur Lærdómsrit

Lesbók, 16. des. 2006

Hið íslenska bókmenntafélag gefur á þessu ári út fjórar bækur í flokknum Lærdómsrit, Játningar Ágústínusar í þýðingu Sigurbjörns Einarssonar, Um sársauka annarra eftir Susan Sontag í þýðingu Ugga Jónssonar, Um fagurfræðilegt uppeldi mannsins eftir Friedrich Schiller í þýðingu Arthúrs Björgvins Bollasonar og Þrastar Ásmundssonar og Síðasta setning Fermats eftir Simon Singh í þýðingu Kristínar Höllu Jónsdóttur.

Játningarnar skrifaði Ágústínus um aldamótin 400, og er þetta almennt talið eitt áhrifamesta trúarrit sem skrifað hefur verið. Í formála um guðfræði Ágústínusar segir Einar Sigurbjörnsson meðal annars að Ágústínus hafi haft ótvíræð áhrif á íslenska hugsun, og söguskoðun hans birtist í íslenskum miðaldabókmenntum. Ari fróði hafi verið undir áhrifum hans við ritun Íslendingabókar, og ræða Þorgeirs Ljósvetningagoða á þingi hafi verið mjög ágústínsk. Ágústínus mun hafa haft mikil áhrif á samruna forngrískrar heimspekihefðar og gyðing-kristilegrar trúarhefðar, en þessi samruni mótaði með afgerandi hætti hina vestrænu heimspekihefð.

Framan af eru Játningarnar átakamikil ævisaga, og munu hafa verið fyrsta sjálfsævisagan sem sögur fara af. Um leið er bókin lofgjörð til Guðs og heimspekileg greining á ritningunni og átök við spurningar á borð við tilvist Guðs og hvaðan illskan sé sprottin. Eftir því sem á líður, og Ágústínusi hefur tekist með Guðs hjálp að losna að mestu undan oki "óseðjandi fýsnar, sem var orðin mér vani og harðsnúinn, kveljandi löstur" (bls. 218) verður bókin hreinræktaðri heimspeki.

En þótt dragi úr hinu áþreifanlega drama verða átök hugans síst minni, og spurningarnar sem fengist er við alveg jafn afdrifaríkar. Þegar Ágústínus hafði náð að fóta sig í hinum líkamlega heimi snéri hann sér að hugarheiminum og skoðar hug sinn. En ekki í þeirri merkingu að hann velti fyrir sér hvaða skoðanir hann hafi, heldur þeirri hvað hugurinn sé. Minnið, segir hann til dæmis, er eins og magi hugans. Það er að segja, þangað safnast það sem síðan er unnið úr. Líkingar verða ekki snjallari eða skýrari.

En Ágústínus lætur ekki við það sitja að útskýra hugann með snjöllum líkingum, enda er hann fremur heimspekingur en skáld. "En ekki eru það hlutirnir sjálfir, sem inn [í hugann] fara, heldur myndir af því, sem skynjað er. Þær eru til taks, þegar hugsunin rifjar þær upp" (bls. 339). Og hvernig gerist þetta? "Að læra það, sem skynfærin skila ekki í myndum, heldur greinir hugurinn það eins og það er sjálft, er í því einu fólgið, að umhugsun tekur saman það, sem er fyrir í minni en sundurlaust, ósamið, og kemur því með einbeittu átaki þannig fyrir, að það sem var dreift og dulið í minni, verður tiltækt og auðfundið kunnugum hug" (bls. 343).

Þetta er hrein þekkingarfræði, og má meðal annars sjá þarna gerðan greinarmun á milli þess hvernig hlutirnir koma fyrir sjónir og þess hvernig eðli þeirra er. Þessi greinarmunur á rætur að rekja til Platóns, enda er Ágústínus jafnan flokkaður með svonefndum Nýplatónistum. Þótt Ágústínus þreytist ekki á að vegsama Guð og handleiðslu hans ofurselur hann sig ekki þessari handleiðslu heldur hefur fulla trú á sjálfum sér: "Og þennan kraft á hugur minn, hann er mér meðskapaður" (bls. 340). Hvaða "kraftur" er þetta sem hugurinn á? Það er skynsemin. Það er hún sem er manninum ásköpuð, þetta viskuljós, eins og Descartes kallaði hana síðar.

Þessi trú á tilvist og mátt mannlegrar skynsemi er grundvöllur vestrænnar heimspekihefðar, með viðkomu í ritum Descartes, Kants og Hegels, svo einhverjir séu nefndir, hefð sem enn er í miklum blóma þrátt fyrir sterka útúrdúra á borð við Nietzsche, Heidegger og póstmódernismann.

En leið Ágústínusar að þessum hreinræktuðu heimspekilendum var þyrnum stráð. Það verður að viðurkennast að frásögn hans af æsku sinni, vitsmunalegum bernskubrekum, stjórnlausum losta og ýmsum hormónastýrðum uppátækjum (þótt Ágústínus hafi náttúrulega ekki vitað að hormónar voru til) minnir stundum helst á viðfangsefni unglingabóka síðari ára, og þótt lesandinn velkist ekki í vafa um að höfundurinn segi í einlægni frá hugarvíli sínu og að því leyti sé þetta enginn skemmtilestur er frásögnin á köflum grípandi með svipuðum hætti og bersögul ævisaga.

Í þessum köflum bókarinnar er að finna svo skýra og beinskeytta greiningu á grunnhyggni og frægðarþrá (eða ætti maður kannski fremur að kalla það vitsmunalegan ungæðishátt?) að erfitt er að ímynda sér að það verði betur gert, og þessi greining á mikið og þarft erindi til samtímans. "Ég var villtur af oflæti og hraktist fyrir hverjum vindi" (bls. 152). Það sem hugur hins unga Ágústínusar stóð til var mælskulistin, og hann dáði mjög Híeríus, mælskumann í Rómaborg. Það er að segja, hann dáði lærdómsfrægðina sem Híeríus naut, því "aðallega stafaði þó álit mitt af því, að aðrir dáðu hann og báru hann lofi fjöllum hærra" (bls. 151).

En sá Ágústínus sem skrifaði Játningarnar er búinn að sjá í gegnum eigin grunnhyggni: "Ef sömu menn hefðu ekki lofað hann, heldur lastað, og lagt honum til lasts og hnjóðs það hið sama, sem þeir sögðu um hann, hefði ég ekki orðið hrifinn og heillaður af honum. Og þó hefði málefnum ekki verið á annan veg háttað né maðurinn sjálfur annar, heldur aðeins hugarfar sögumanna, það hefði eitt verið öðruvísi" (bls. 152). Þetta má svo sannarlega kalla skilmerkilega lexíu í gagnrýnni hugsun.

Um annan mann segir Ágústínus: "Þeir hugðu hann hygginn vitsmunamann, af því að þeim þótti gott að hlusta á hann" (bls. 170). En þó er alls ekki svo að skilja, að gott málfar og íburðarmikið sé skilyrðislaust til marks um innihaldsleysi. Og ruddalegt og brogað málfar er ekki ótvírætt einkenni sannleikans. Það er að segja, málfarið ræður engu um gildi þess sem sagt er. Þetta er líka lexía sem á brýnt erindi nú á tímum endalausra sjónvarpsumræðuþátta þar sem "munngolan blæs úr kverkum þeirra, sem halda sig hafa skoðanir" (bls. 152-3).

Ágústínus lýsir því af fyllstu einlægni hvernig hann naut þessa lífs til fulls, en þó hefur einhverstaðar búið með honum efi um gildi þess, því að hann áttar sig um síðir á því - fyrir tilstilli Guðs, eins og hann þakkar sífellt fyrir - hvernig hann hefur verið á valdi sjálfsins, og sett það ofar öllu öðru. Að öðlast trú á Guð er einmitt fólgið í því að losna undan valdi sjálfsins, og það gerist (ef það gerist) eftir að sjálfið hefur rekist á að það hefur takmarkanir. Það var Ágústínusi vel ljóst löngu seinna, þegar hann dásamaði mátt skynseminnar sem hann sagði sér meðskapaða, og orðaði svo hnyttilega: "En sjálfur skil ég ekki að fullu, hver ég er. Hugurinn er of þröngur til þess að rúma sjálfan sig" (bls. 340).

Það sem þessi setning tjáir er enn ríkt viðfangsefni heimspekinga, og til dæmis var vísindahyggja tuttugustu aldar harðlega gagnrýnd fyrir að gera ráð fyrir að allt mætti leysa með vísindalegum hætti. Þannig var bent á að hin vísindalega aðferð gæti ekki fært sönnur á eigin sannleiksgildi. Með öðrum orðum: Hin vísindalega aðferð er of þröng til að rúma sjálfa sig.

Þessi djúpu heimspekimið eru fjarri þeim sem Susan Sontag rær á í umfjöllun sinni um sársauka annarra. Það má reyndar segja að hún sé ekki að fjalla um sársauka annarra heldur myndir af honum. Í bókinni er síðasta stóra ritgerðin sem hún skrifaði, en hún lést í desember 2004. Þetta er sama viðfangsefni og hún fékkst við í þekktri bók frá 1976, Um ljósmyndun . Hverju skila ljósmyndir? Sýna þær veruleikann og er maður þá að bregðast við veruleikanum þegar maður bregst við ljósmynd? Eða eru ljósmyndir bjögun á veruleikanum og maður þar af leiðandi nauðsynlega ekki að bregðast við veruleikanum þegar maður bregst við ljósmynd?

Það eru ekki síður viðbrögð áhorfandans við ljósmyndum - og þá er Sontag fyrst og fremst að fjalla um fréttaljósmyndir, einkum stríðsljósmyndir - sem eru viðfangsefnið. Ef varlegt er að treysta ljósmyndunum, er þá óhætt að treysta tilfinningunum sem þær vekja? Hjálmar Sveinsson, sem skrifar formála að bókinni, hefur sagt að skrifum Sontags sé "ekki ætlað að sanna eitt eða neitt, né heldur að byggja smátt og smátt upp akademíska kenningu um veruleikann. Þeim er miklu fremur ætlað að opna augu lesendanna fyrir margbreytileika tilverunnar, fegurð listaverka og siðferðilegum vanda mannsins á ofanverðri tuttugustu öld" ("Er ástæða til að skrifa um ljósmyndir?" Lesbók, 11. mars 2006).

Samkvæmt þessu er Sontag ekki að boða neitt, þótt hún fjalli á gagnrýninn hátt um hlutverk ljósmynda og áhrif þeirra í samtímanum, en aftur á móti var Friedrich Schiller, samtímamaður Goethes, að setja fram fagurfræðikenningu sína og boða mikilvægi listarinnar og fegurðarinnar, og firringu mannsins frá náttúrunni vegna ofurvalds skynseminnar. Hann taldi nauðsynlegt að efla listræna reynslu til þess að maðurinn gæti orðið mennskur á ný.

Sagan um síðustu setningu Pierre de Fermat, sem var franskur stærðfræðingur á sautjándu öld, er af öðrum toga en þær þrjár bækur sem greint hefur verið frá hér að ofan. Þetta er saga um stærðfræðilögmál, manninn sem uppgötvaði það og átök annarra stærðfræðinga við það. Þetta er saga um leyndardóm, stærðfræðilega fullyrðingu sem uppgötvast á spássíu í bók eftir að maðurinn sem skrifaði hana er látinn. Á spássíunni segist höfundur fullyrðingarinnar hafa uppgötvað "dásamlega sönnun" á þessari fullyrðingu, en þessi sönnun komist ekki fyrir á spássíunni. Þá hefst leitin að hinum heilaga gral stærðfræðinnar, sönnuninni dásamlegu.