Reglur og afleiðingar

Viðhorf, Morgunblaðið, 12. september, 2006

Þeir George W. Bush Bandaríkjaforseti og Alexander Downer, utanríkisráðherra Ástralíu, héldu því báðir fram í síðustu viku að leynifangelsi CIA og "sérstakar aðferðir" við yfirheyrslur á föngum hafi skilað verulegum árangri; beinlínis komið í veg fyrir hryðjuverk og þannig bjargað mannslífum.

Þetta vekur þá athyglisverðu og sígildu spurningu hvort það geti virkilega verið réttlætanlegt að beita fáeina einstaklinga - sem allt útlit er fyrir að hafi margt til saka unnið - "sérstökum aðferðum" (við vitum jú öll hvað átt er við með því, er það ekki?) til að koma í veg fyrir að margfalt fleira blásaklaust fólk - og líklega þar á meðal börn - deyi.

Þetta er siðferðileg spurning. Hvernig er hægt að leita svars við henni? Hver einasta manneskja með heilbrigða réttlætiskennd getur fundið svar í eigin brjósti, byggt á einlægri sannfæringu. Að vísu getur verið misjafnt hversu ákveðið fólk er í sinni sök, og eins víst að flestir myndu finna með sjálfum sér djúpstæða togstreitu. Franski heimspekingurinn Albert Camus mun einhvern tíma hafa verið spurður hvort hann myndi vera reiðubúinn að fórna réttlætinu til að bjarga lífi móður sinnar, og segir sagan að hann hafi svarað á þá leið að hann vonaði að hann myndi hafa hugrekki til að velja þann kostinn að bjarga lífi móður sinnar.

Þótt ólíklegt sé að ef og þegar á reynir sé fyrir hendi þolinmæði eða yfirleitt tími til að leita fræðilegra svara við þessari spurningu er hún engu að síður afar athyglisverð frá sjónarhóli siðfræðinnar - þeirrar fræðigreinar sem leitast við að svara almennt spurningunni um hvað manni sé leyfilegt að gera.

Það sem gerir spurninguna um beitingu "sérstakra aðferða" við yfirheyrslur sérstaklega áhugaverða fyrir siðfræðinga er að í henni lýstur svo augljóslega saman tveim af helstu tegundunum sem til eru af siðfræðikenningum, það er að segja reglusiðfræði og afleiðingasiðfræði.

Reglusiðfræðin kveður á um að rétt breytni ráðist af algildum reglum, eins og til dæmis boðorðunum tíu, og þannig er kristið siðferði gott dæmi um reglusiðferði. Afleiðingasiðfræði kveður aftur á móti á um að það sem sker úr um hvort breytni er góð eða vond sé það hvort hún hefur góðar eða slæmar afleiðingar fyrir sem flesta. Það er að segja hvort breytnin "hámarkar hamingju", eins og það myndi heita á viðskiptaíslensku.

Orð þeirra Bush og Downers í síðustu viku voru greinilega sprottin af einhverskonar afleiðingasiðferðishugsun. Þeir sem gagnrýnt hafa Bandaríkjamenn fyrir leynifangelsi og meintar "sérstakar aðferðir" við yfirheyrslur hafa aftur á móti ekki það ég man skírskotað til neinna meintra afleiðinga heldur yfirleitt til meintra brota á algildum grundvallarreglum, eins og til dæmis mannréttindum og Genfarsáttmálanum.

En má þá vænta þess að siðfræðingar geti skorið úr um hvort það eru á endanum prinsippmennirnir eða pragmatistarnir sem hafa á réttu að standa? (Væri vissulega gaman að heyra frá atvinnusiðfræðingum um þetta efni). Uns annað kemur á daginn verður að teljast afskaplega ólíklegt að siðfræðin geti skorið þarna úr. Sem fyrr kemur hún því að litlum notum þegar á reynir.

Vissulega getur siðfræðin dregið fram ýmis rök í málinu. Til dæmis má benda á, reglusiðferðinu til stuðnings, að það getur verið afskaplega torvelt að sjá fyrir afleiðingar allrar breytni, og segja má að ógerlegt sé með öllu að vera handviss um að tiltekin breytni muni í raun og veru hafa tilætlaðar, jákvæðar afleiðingar fyrir svo og svo marga. Aftur á móti má benda á að maður getur verið viss um að öll breytni hafi einhverjar afleiðingar, og því sé maður að skorast undan ábyrgð á eigin gjörðum ef maður reynir ekki að sjá afleiðingarnar fyrir.

Ennfremur má halda því fram, að þar sem afleiðingar verði í flestum tilfellum ekki séðar fyrir - og því ekki hægt að taka ákvörðun í ljósi þeirra - verði einfaldlega að hafa fyrirfram gefnar og algildar reglur til að fara eftir, því að annars sé alls ekki hægt að taka neina ákvörðun. Samkvæmt þessu leiðir eiginlegt afleiðingasiðferði (þar sem breytni er raunverulega byggð á fyrirfram séðum afleiðingum) til einskonar siðferðislömunar, því að það sé sjaldnast hægt að skera úr um réttmæti breytni.

En það má líka segja að sá sem breytir samkvæmt fyrirfram gefinni reglu, án þess að reyna að sjá fyrir afleiðingarnar, virðist loka augunum fyrir hinum áþreifanlega veruleika og leita skjóls í einhverskonar hugsjón, og sé jafnvel tilbúinn til að fórna lífi saklauss fólks til að ekki falli blettur á hugsjónina.

En ef við nú höfum engar grundvallarreglur, er þá ekki hætta á að við missum tökin og leiðumst út í hina hroðalegustu breytni? Er vogandi að setja siðferðið í hendur mannanna? Verður það ekki að vera með einhverjum hætti mönnunum "æðra", það er að segja, komið frá Guði eða hreinni skynsemi?

Ég held satt að segja að lengra komist siðfræðin ekki með svar við spurningunni sem spurt var hér í upphafi. En það má þó kannski segja að siðfræðina megi nota til að henda að einhverju leyti reiður á þeim grundvallarsiðferðisgildum sem lendir saman þegar svör eru gefin við spurningunni.

Athugasemdir

[G. Tómas Gunnarsson, 12.9.2006 kl. 18:08]

Gaman að sjá þig blogga aftur. En þetta er fínn pistill, ég hef einmitt verið að velta þessum málum mikið fyrir mér (ef til vill blogga ég um það síðar). Hver þarf ávinningurinn að vera af "sértækum aðgerðum" eins og komast má að orði. Hvað liggja mörkin? Hvað þarf að bjarga mörgum mannslífum til að réttlæta misbeitingu, ef það er á annað borð hægt? En það er hollt fyrir alla að velta þessum spurningum fyrir sér.

Bestu kveðjur