Þrautseigja og ró

„Líf þitt er það sem hugur þinn gerir úr því,“ skrifaði Markús Árelíus Rómarkeisari í minnisbókina sína árið 180 (eða þar um bil) þegar hann var í löngum herleiðangri um Dónárlöndin. Þessi setning er að segja má kjarninn í svonefndri Stóuspeki, sem átti upptök sín hjá forngrískum heimspekingum en varð eiginlega opinber lífsspeki Rómverja.

Þessi forna speki hefur ætíð átt sér fylgjendur en virðist núna njóta kannski en meiri hylli en oft áður, sbr. bók William B. Irvine, sem er „sístækkandi hópi heimspekinga sem vilja auka veg Stóuspekinnar,“ eins og segir í þessari grein í Irish Times. Ég meina, hver vill ekki verða „harðari af sér, rólegri og þrautseigari,“ sbr. undirtitil bókarinnar.

Reyndar eru Hugleiðingar eftir Markús Árelíus með vinsælli heimspekibókum, eins og best sást þegar hún komst á metsölulista í Bretlandi árið 1995, eitt þúsund og átta hundruð árum eftir að hún var skrifuð. Ég veit ekki til þess að bókin hafi verið þýdd á íslensku, en það væri þörf á því.

Siðferðilslegt stærilæti?

Hvernig skyldi vera best að þýða „moral grandstanding“ á íslensku? Siðferðilegt stærilæti? Siðferðisoflæti? Eitthvað í þá áttina. En hvað er um að ræða? Hér er grein, allrar athygli verð, í Scientific American, sem telst nú ekki neinn falsfréttamiðill.

Greinin byrjar svona:

„Ertu mjög sammála eftirfarandi fullyrðingum?

• Þegar ég deili siðferðilegum og pólitískum viðhorfum mínum vil ég sýna þeim sem eru mér ósammála að ég sé betri en þeir.
• Þegar ég deili siðferðis- og stjórnmálaviðhorfum mínum er það tilgangur minn að fólki sem er mér ósammála líði illa.
• Þegar ég deili siðferðis- og stjórnmálaviðhorfum mínum er það von mín að fólk sem er ólíkt mér skammist sín fyrir sín eigin viðhorf.   

Ef svo er gætir þú talist flokksbundinn siðferðisoflátungur.“

Hérna er svo tengill á greinina.

Ofmetnir spekingar: Wittgenstein

Af einhverjum ástæðum hefur heimspekina aldrei skort narsissíska rudda. Einn þeirra var austurríkismaðurinn Ludwig Wittgenstein. En hann skorti þó ekki lærisveina, sem sátu sem lamaðir í kjölsogi snillingsins. 

Tilvitnun: „Wittgenstein has been more of a cult than an argument, an irrationalist movement in a supposedly rational discipline. Like Russell, Wittgenstein’s followers know he is right; the only difficulty is knowing what he meant.“

„Snillingurinn“ sjálfur og lærisveinar hans fá hérna á baukinn. 

 

 

Siðblinda

Líklega er það tilfellið að maður skyldi alltaf vara sig á heillandi og aðsópsmiklum sterkum leiðtogum. Allar rannsóknir hafa lengi bent til þess að mikill sjarmi og sjálfsöryggi séu helstu einkenni siðblindu (psychopathy). Siðblint fólk er "predatorar samfélagsins" - rándýr sem fara sínu fram og hika ekki við að gera það sem þeim sýnist við annað fólk. 

Nú eru þetta fráleitt ný sannindi og þess vegna mjög athyglisverð spurning hvers vegna ekkert breytist. Hvers vegna við höldum áfram að trúa á og treysta stjórsjarmörum og viljasterkum mönnum - þegar margbúið er að sýna fram á að við ættum alltaf að varast þá.

Talsverðar líkur eru á að einhver mjög heillandi og sterkur leiðtogi sem maður treystir fullkomlega nákvæmlega núna sé síkópati.  

Hógværi pólitíkusinn

Er hann til? Er nema von að maður efist? Og gæti verið að hógværð sé það sem vantar í íslenska pólitík til þess að auka virðingu fyrir stjórnmálastéttinni? Einhverstaðar las ég um daginn að það væri næstum því klisja að hógværð væri forsenda lýðræðis - svo sjálfsögð væru þau sannindi.

En hvers vegna er það almenna reglan í íslenskri pólitík að fólk segi ekki af sér - finnist það jafnvel fráleit hugmynd?

Nú er ekki gott að segja hvort það er að hógvært fólk fari ekki í pólitík, eða að pólitík geri mann hrokafullan. En hitt er alveg ljóst að hroki er löstur. Hógværð er dygð.

Kannski yfirsést pólitíkusum að hógværð er ekki andstæða hroka einvörðungu, heldur er hógværð líka andstæða undirlægjuháttar. Hógværð er - eins og dygðir eru - millivegurinn milli lastanna tveggja, hroka og undirlægjuháttar.

Óháðir vísindamenn?

Ef Félag atvinnurekenda lét "vinna fyrir sig skýrslu" er alveg tómt mál að tala um að það hafi á nokkurn hátt verið "óháð" skýrsla, eins og Ólafur Stephensen segir í frétt Rúv. Um leið og "óháðu vísindamennirnir" hans Ólafs voru ráðnir til að vinna skýrslu fyrir Félag atvinnurekenda hættu vísindamennirnir að vera óháðir.

Og ef umræddur læknir "dregur pólitískar ályktanir" af vísindalegri þekkingu þá hlýtur það sama að eiga við um Félag atvinnurekenda. Það má vel vera að "áhættan af innfluttum mat" sé lítil sem engin, en það er nú bara hræsni í Ólafi að gera lítið úr gagnrýninni á þeim forsendum að hún sé af pólitískum toga, og láta þannig í veðri vaka að hans eigin ályktun sé alveg ópólitísk og þarafleiðandi miklu trúverðugri.

 

 

Háværa þögnin

Er nauðsynlegt að almenningur beri sérstaka virðingu fyrir þingfólki? Yfirleitt virðist gengið út frá því að svarið við þessari spurningu (væri hennar yfirleitt spurt) sé já.

En ef raunverulegur áhugi er fyrir því af hálfu alþingisfólks að virðing almennings fyrir Alþingi aukist þarf líklega að byrja á því að þingfólk fari að sýna almenningi meiri virðingu. Virðing er gagnkvæm, að minnsta kosti núorðið og liðin sú tíð að virðing komi sjálfkrafa með háum embættum.

En það er ekki endilega augljóst að alþingisfólk hafi í raun og veru áhuga á því að virðing Alþingis aukist. Til að virðingin aukist þyrfti nefnilega að lækka þingfararkaupið talsvert, svo að alþingisfólk sé ekki lengur hluti af "opinberu yfirstéttinni" sem skammtar sjálfri sér laun.

Þurfi þingfólk að velja á milli hárra launa og aukinnar virðingar er kannski líklegra en hitt að háu launin yrðu fyrir valinu. Að minnsta kosti hefur ekki enn sést nein vísbending um annað, og ekki heyrst múkk frá þingfólki um þetta mikilvæga mál. Þessi háværa þögn bendir til að almennt velji þingfólkið frekar háu launin en virðinguna.

Spurningar um bankabónusa

Spurningin um háar bónusgreiðslur til s.k. lykilstarfsmanna Kaupþings er fyrst og fremst siðferðileg vegna þess að hún snýst um hvort þessar greiðslur séu réttlátar. Ákall um umræðu um þetta mál er því ákall um siðferðislega umræðu.

Það er ekki spurning um að skiptast á skoðunum um hvort þetta sé réttlætanlegt og láta svo meirihlutann ráða. Þá væri eins hægt að sleppa umræðunni og fá bara Gallúp til að gera skoðanakönnun.

Gott og vel. Þetta er siðferðisleg spurning. Og hver, ef einhver, geta þá svör siðfræðinnar orðið (önnur en bara þau að kalla eftir umræðu)?

Í fyrsta lagi er nauðsynlegt að kalla eftir staðreyndum, fremur en umræðu - til að umræðan geti verið um eitthvað en ekki bara að menn skiptist á að segja hvað þeim finnst rétt. Meðal þess sem gott væri að vita er hvort greiðslurnar eru í samræmi við fyrirliggjandi samkomulag, því að ef svo er verður að segjast að frá siðferðilegu sjónarhorni er ekki gott að samkomulag sé rofið. Maður á að standa við gefin loforð, ekki satt? Það er rangt að ganga á bak orða sinna. Og þannig mætti tína til fleiri siðferðisleg gildi sem flestir myndu líklega fallast á.

Svo má velta því fyrir sér hvort þessar greiðslur hafi þrátt fyrir allt jákvæðar afleiðingar fyrir fleiri en bara þá fáu sem fá þær. Eru líkur á að þetta muni koma t.d. samfélaginu öllu til góða með einhverjum hætti? Í þessu samhengi má benda á að há laun lækna eru t.d. réttlætanleg á þann hátt að störf þeirra skili svo mörgu örðu fólki en bara þeim sjálfum mjög góðum afleiðingum. Á það sama við um bankamenn? Einhvernveginn læðist að manni sá grunur að svo sé ekki, þótt það liggi kannski ekki fyrir svo óyggjandi staðreynd sé.

En sá biti sem flestum reynist líklega erfiðast að kyngja er að þessir bónusar virðast eiga sér rætur í græðgi. Og græðgi er löstur. Lesti ber að forðast, en í staðinn á maður að leitast við að vera dygðugur. Að minnsta kosti er það afstaða siðfræðinnar, þannig að hún myndi hiklítið segja að ef um er að ræða græðgi séu þessir bónusar ekki af hinu góða.

Líklega eru flestir sammala siðfræðinni um að græðgi sé vond. Hófsemi er öllu betri, ekki satt? En hvernig á þá að komast að raun um hvort þetta er græðgi, og hvað er átt við með því að græðgi sé vond?

Við þessum spurningum á siðfræðin reyndar svör, en það er kannski óþarfi að rekja þau hér núna.