Vísindi á færeysku

Viðhorf, Morgunblaðið, 13. mars, 2007

Það er mikill ósiður hjá sumum bandarískum blaðamönnum að mæta á ári hverju á þing samtímamálfræðinga (MLA) og skrifa síðan drepfyndnar fréttir af "fræðunum" sem þar eru fram borin, það er að segja langsóttum ályktunum fræðinganna og torræðu málfari þeirra.

Þetta er ósiður hjá blaðamönnunum af að minnsta kosti tveim ástæðum. Í fyrsta lagi þeirri sem við blasir, að þeir eru að gera gys að fólki fyrir að það skuli ekki tala og skrifa "venjulegt" mál eins og þeir sjálfir. Minnir mig á ónefndan íslenskan blaðamann sem ég vann einu sinni með; honum fannst færeyska svakalega hlægileg, en kunni það ég best veit ekki bofs í henni, og henti gaman að henni á síðum blaðsins sem við unnum á, blaðinu og honum sjálfum til lítils sóma.

Í öðru lagi er þetta ósiður hjá blaðamönnunum vegna þess að þeir bregðast þarna grundvallarskyldu sinni gagnvart lesendum, sem er í því fólgin að veita upplýsingar um umfjöllunarefnið á máli sem er lesendum aðgengilegt. Blaðamenn eiga fyrst og fremst skyldur við lesendur sína, en líka við viðmælendur sína eða umfjöllunarefni. Af þessu tvennu myndi ég þó segja að skyldan við lesendur vegi þyngra.

Ef nánar er að gáð kemur í ljós að ofangreindur ósiður blaðamannanna er líklega ágætis dæmi um það þegar fólk gerir enga tilraun til að hafa hemil á fordómum sínum. Blaðamennirnir benda á fræðingana og segja: Þeir eru öðru vísi en ég; sjáiði hvað þeir eru asnalegir! Blaðamennirnir hafa enga þekkingu á fræðimennskunni sem þeir gera gys að (og gysið byggist í rauninni á því að engrar slíkrar þekkingar sé aflað), bera ekkert skynbragð á þau gildi og markmið sem höfð eru í heiðri í fræðunum heldur meta fræðimennskuna eingöngu út frá sínum eigin forsendum, það er að segja forsendum markmiða og gilda blaðamennskunnar.

En á þessu tvennu er grundvallarmunur. Eins og ég sagði áðan er það megingildi í blaðamennsku að veita upplýsingar til að gera umfjöllunarefnið aðgengilegt hinum almenna lesanda. En þetta er alls ekki megingildi í fræðimennsku, sérstaklega ekki á ráðstefnu þar sem saman koma fræðingar. Þeir eiga þar fyrst og fremst erindi við fagsystkini sín, ekki almenna lesendur. Blaðamönnunum sést aftur á mót alveg yfir þetta atriði, og dæma fræðin ekki á forsendum fræðanna sjálfra heldur á forsendum blaðamennsku, eins og það séu hinar einu "réttu og eðlilegu" forsendur. Þetta er alveg skólabókardæmi um fordóma.

Blaðamaðurinn sem ég vann með fyrir norðan hérna um árið, þessi sem fannst færeyska svo hlægileg, gerði enga tilraun til að skilja það sem hann las í Dimmalætting, hann gerði bara grín að færeyskunni á þeim forsendum að hún hljómaði eins og einhver væri að gera fáránlega misheppnaða tilraun til að skrifa eða tala íslensku. (Ef ég man rétt endaði þetta með því að færeyskur lesandi blaðsins sem við unnum á hafði samband og spurði hvort Færeyingar hefðu gert blaðamanninum eitthvað.)

En það eru ekki aðeins blaðamenn sem eru fordómafullir. Stundum verða þeir og fagið þeirra fyrir barðinu á fordómum fólks úr öðrum fögum. Líkt og í tilviki bandarísku blaðamannanna sem fara á MLA-þing og samstarfsmanns míns sem fannst færeyska hlægileg stafa þessir fordómar undantekningarlítið af vanþekkingu á grundvallargildum og markmiðum þess sem fordómarnir beinast gegn - í þessu tilviki blaðamennsku.

Ég veit ekki hvort einhverjar tilteknar stéttir eru gjarnari en aðrar á fordóma í garð blaðamanna, en mig langar til að taka hér nýlegt dæmi. Ég átti þess kost um helgina að sitja þrjá fyrirlestra á samkomu nýs félags sem heitir Res extensa. Samkoman var um gagnrýna hugsun. Í einum lestrinum sem ég hlýddi á fengu blaðamenn (og þá sérstaklega við sem vinnum á mbl.is) á baukinn hjá Margréti Björk Sigurðardóttur, sem er MSc í líffræði.

Það er ekki nema hollt að sæta gagnrýni, en ég verð að viðurkenna að undir lestri Margrétar varð mér hugsað til kollega míns sem fannst færeyska hlægileg en kunni ekki bofs í henni. Skotmark Margrétar voru fréttir fjölmiðla af vísindarannsóknum, og ekki fór á milli mála að henni þóttu þessar fréttir afskaplega illa gerðar.

Að vísu kom fljótlega í ljós í lestri Margrétar að hún ruglaði iðulega saman göllum á vísindarannsókninni sem tiltekin frétt var um og meintum göllum á fréttinni um rannsóknina. Það er að segja, hún gerði ekki greinarmun á fréttinni og fréttaefninu. Þetta er reyndar mjög algengur ruglingur hjá þeim sem ekki kunna nein skil á fréttamennsku, og ég skal viðurkenna að ég hef oftar en einu sinni séð vísindamenn ruglast á þessu þegar þeir gagnrýna vísindablaðamennsku.

Eins og góðum vísindamanni sæmir kom Margrét auga á vankanta á rannsóknunum sem fjallað var um í fréttunum og orðum vísindamannanna sem vitnað var í, en af einhverjum ástæðum virtist hún telja að þarna væri um að ræða vankanta á fréttinni og við blaðamanninn að sakast en ekki vísindamanninn.

Líkt og blaðamaðurinn sem fannst færeyska fyndin vegna þess að hann skildi hana ekki henti Margrét gaman að þessum vísindafréttum án þess að skilja bofs í blaðamennsku. Fyrirlestur hennar var því einnig skólabókardæmi um fordóma. Hún leit á fréttirnar sem fáránlega fyndna tilraun til vísindaskrifa - vísindi á færeysku! Alveg drepfyndið.

Margrét lét í ljós þá skoðun, sem ég hef oftar en einu sinni heyrt frá vísindasinnuðu fólki, að það þurfi vísindamenn til að skrifa fréttir af vísindarannsóknum til að fréttirnar verði "réttar". Ég hef alltaf haft efasemdir um þetta, og það má segja að Margrét hafi staðfest þessar efasemdir mínar, og sýnt fram á í lestri sínum hvers vegna það getur verið mjög óráðlegt að láta vísindamenn skrifa vísindafréttir.

Velferð barna

Viðhorf, Morgunblaðið, 28. febrúar, 2007

Íslendingar hafa lítið mátt vera að því að ræða um skýrslu Barnahjálpar Sameinuðu þjóðanna (Unicef) um hlutskipti barna í ríkum löndum sem kom út um daginn. Við vorum svo heppin að vera ekki með í samanburðinum svo að við höfum ekki þurft að pæla í þessu, enda eins gott því að við höfum öðrum og mun mikilvægari hnöppum að hneppa, hér eru peningamenn fyrir rétti og klámhundar bíða æstir eftir því að komast inn í landið.

Það var annars margt harla athyglisvert að finna í þessari skýrslu, sem hefði getað orðið efni í áhugaverða umræðu og fjölmiðlaskrif. En þetta var afgreitt snöfurmannlega af íslenskum miðlum á einum degi, og þeir sneru sér á ný að því sem þjóðin hefur í raun áhuga á: Peningum og fólki sem græðir mikið.

Dapurlegt, í þessu samhengi, er að sjá fyrstu skref nýs fjölmiðils á Íslandi, Krónikunnar. Ef fjölmiðlar eru speglar samfélagsins mátti sjá á fyrstu forsíðu þess blaðs spegilmynd íslensku þjóðarinnar í svakalegu "klósöppi": Hannes Smárason í svarthvítu. Í næsta tölublaði voru spákaupmenn á forsíðunni. Fer ekki á milli mála á hvaða mið þessi nýjasti fjölmiðill ætlar að róa; þau hin sömu og allir hinir - nýríku Íslendingana.

Ég skal viðurkenna að Unicef-skýrslan er löngu liðin tíð (sjálfsagt einhverjar tvær vikur síðan hún var í fréttum) og vísast að lesendur séu búnir að gleyma því litla sem þeir sáu um hana í fjölmiðlum, enda margt meira spennandi verið á seyði síðan.

Það var afar athyglisvert að í efstu sætunum á lista landanna sem fjallað var um í skýrslunni voru lönd sem löngum hafa þótt afskaplega óspennandi á Íslandi, Holland og Svíþjóð, en löndin þar sem hlutskipti barna er síst eru einmitt þau lönd þar sem mest tækifæri eru á að græða peninga, Bandaríkin og Bretland.

Þetta er ótvíræð vísbending um að áhersla á þetta tvennt, peninga og börn, fari ekki saman, heldur stefni þvert á móti í andstæðar áttir. Ofboðslegur áhugi íslenskra fjölmiðla á nýríku fólki og hvers kyns viðskiptum gefur ennfremur vísbendingu um í hvora áttina íslenskt samfélag stefni. Enda ekki langt síðan bent var á að misskipting auðs á Íslandi fari vaxandi og samfélagsgerðin sé sífellt meira farin að líkjast þeirri bresku.

Nú kann einhver að vilja benda á að það hafi líka komið fram nýlega að fátækt sé lítil á Íslandi, og það gildi líka um börn, hér búi færri börn við fátækt en gerist í öðrum löndum. Þar með á að vera afgreitt það sem máli skiptir samkvæmt því eina viðmiði sem haft er á Íslandi núna: peningaviðmiðinu. Við erum auðug þjóð að meðaltali, svo hvers meira getum við óskað okkur?

Reyndar er ekkert undarlegt að þetta viðmið sé það fyrsta sem kemur upp í hugann. Brjóstvitið segir manni að auður sé frumskilyrði velferðar, og þess vegna er kannski eðlilegt að draga án frekari umhugsunar þá ályktun að því meira sem til sé af peningum því fleiri eigi tækifæri á að láta sér líða vel, bara ef þeir vilji og kunni að grípa tækifærin sem gefast. Sé áhersla lögð á auðinn hljóti það að leiða til velferðar og hamingju.

Sú staðreynd - sem sífellt fleiri rannsóknir leiða í ljós - að ofboðslegur auður fáeinna manna skilar ekki aukinni velferð og hamingju fjölmargra annarra, og jafnvel ekki einu sinni auðmannanna sjálfra, gengur því gegn brjóstvitinu, og maður þarf svolítið að taka á honum stóra sínum til að átta sig á því hvernig það má vera að misskipting auðs komi engum til góða, heldur öllum illa.

En Unicef-skýrslan kann einmitt að gefa vísbendingu um hvernig þetta má vera. Einn höfunda hennar, Jonathan Bradshaw, prófessor við York-háskóla, sagði við BBC að helstu ástæður dapurlegs hlutskiptis breskra barna væru fátækt og einsemd. Tvöfalt fleiri börn byggju við fátækt en árið 1979 og aðeins 40 af hundraði breskra barna fannst vinir sínir hjálplegir og vingjarnlegir.

Bradshaw sagðist lesa úr niðurstöðum skýrslunnar að þjóðfélagsgerðin í þeim löndum sem verst komu út einkenndist af miskunnarleysi. Og miskunnarleysi stafar af skorti á samkennd, og skortur á samkennd stafar af skorti á sameiginlegri sjálfsmynd. Samfélagsgjáin sem myndast með misskiptingu auðs er fyrst og fremst fólgin í því, að þeir sem búa sitthvorumegin við hana hætta að upplifa hvorir aðra sem meðborgara sína, sem fólk eins og sjálfa sig, og þar með hverfur samkenndin með þeim og miskunnarleysi gagnvart þeim tekur við.

Kannski getur fullorðið fólk með þroskaða skynsemi komist yfir slíka gjá, en börnum sem alast upp við hana verður hún óyfirstíganleg hindrun sem jafnvel getur heft skynsemisþroska þeirra, þannig að miskunnarleysi í garð annarra verður þeim sjálfsagður hlutur.

Það er ómaksins vert að gera tilraun til að koma einkunnarorðum Unicef-skýrslunnar á íslensku og láta fljóta hér með, þótt einhverjum kunni að finnast þau froðukennd og tilfinningahlaðin um of:

"Hinn sanni mælikvarði á stöðu þjóðar er hversu vel hún hugsar um börnin sín - heilsu þeirra og öryggi, efnahag þeirra, menntun þeirra og félagsmótun, og tilfinningu þeirra fyrir því að þau séu elskuð, metin að verðleikum og talin með í fjölskyldunni og þjóðfélaginu sem þau fæðast inn í."

Grænt á Akureyri

Viðhorf, Morgunblaðið, 20. febrúar, 2007 

Þótt ég hafi aldrei getað neitt í fótbolta verð ég að viðurkenna að mér þykir vænt um fótboltavöllinn á Akureyri, þennan sem er í miðbænum og hefur verið þar frá því ég man eftir.

Kannski er þessi væntumþykja mín í garð vallarins einhver misskilin íhaldssemi og á rætur í minningum um vor- og sumarkomu sem alltaf mátti merkja á því hvernig völlurinn grænkaði og blómstraði, og þegar hann var orðinn iðjagrænn var það eins og endanleg staðfesting á því að sumarið væri komið.

Kannski er ég í undirvitundinni hræddur um að ef völlurinn fari muni ekki lengur koma sumar á Akureyri. Það verður að minnsta kosti ekki nærri því eins greinilegt ef þetta stóra, græna svæði hverfur úr miðbænum.

Það hafa margar undarlegar hugmyndir komið fram um framtíðarskipulag Akureyrar á undanförnum árum, og vissulega er sú hugmynd að láta fótboltavöllinn í miðbænum víkja fyrir verslunarmiðstöð ein af þeim minna undarlegu. Og vissulega er skiljanlegt að áhugi sé fyrir því að nýta þetta svæði undir eitthvað sem skilar meiri tekjum en völlurinn gerir, ekki síst ef Þór og KA hafa mestan áhuga á að byggja upp sín eigin íþróttasvæði.

En ég segi eins og Oddur Helgi Halldórsson bæjarfulltrúi sagði í Morgunblaðinu á laugardaginn: Innst inni finnst mér að völlurinn eigi að vera áfram á sínum stað. Og það eru ekki "eintóm tilfinningarök" fyrir þeirri afstöðu að vilja halda í völlinn.

Ef til vill eru ekki fyrir því sérlega sterk peningaleg rök, en bæjaryfirvöld á Akureyri hljóta eins og önnur yfirvöld á Íslandi að fara að gera sér grein fyrir því að sífellt fleiri Íslendingar eru farnir að meta ýmis gæði ofar peningum. Nýlegt dæmi um það kom einmitt fram á Akureyri fyrir skemmstu, þegar Hólmkell amtsbókavörður og fleiri stungu upp á því að Akureyri yrði opinberlega lýstur hæglætisbær.

Við þetta má svo bæta, að það er nú ekki eins og Akureyri hangi á horriminni, og bæjarstjórnin hlýtur að hafa efni á að taka tillit til fleiri sjónarmiða en peningalegrar hagkvæmni þegar skipulag bæjarins er mótað. Meðal þess sem hægt er að byggja skipulagshugmyndir á eru heildarsvipur og saga þess sem skipuleggja á, hvort sem um er að ræða eitt hús eða heilan bæ. Einnig er vinsælt að læra af mistökum. Hvort tveggja má segja að eigi við um skipulag Akureyrar.

Einn af vinum vallarins, Jón Hjaltason sagnfræðingur, nefndi í Morgunblaðinu á laugardaginn að gildi vallarins væri ekki síst fólgið í því að hann væri mikilvægur þáttur í heildarsvip bæjarins. Með hvaða hætti er völlurinn slíkur þáttur? Til sanns vegar má færa að grænt hafi lengi verið einn helsti einkennislitur Akureyrar, enda er þetta gróðursælasti bær á landinu. Reykjavík, aftur á móti, er grá á litinn.

Fótboltavöllurinn í miðbænum er einn stærsti græni pensildrátturinn í þessum bæjarsvip, og af því að hann er í hjarta bæjarins má halda því fram að hann sé mikilvægari pensildráttur en jafnvel lystigarðurinn. Grænir reitir eru eitt helsta einkenni Akureyrar, ekki síður en kirkjan, gilið og Nonnahús. Það er því rétt að hugsa sig vandlega um áður en einn mikilvægasti græni reiturinn sem mótar þennan svip er upprættur.

Að nefna grænt í hjarta bæjarins leiðir svo hugann að öðrum rökum fyrir því að halda vellinum. Bókstaflegur miðpunktur Akureyrar, Ráðhústorgið, var grænn og mjúkur, og líkt og fótboltavöllurinn var torgið eins og lífræn árstíðaklukka sem sýndi litbrigði náttúrunnar mitt í steyptu borgarumhverfinu og markaði þannig sumarkomuna - og líka haustið. Á sólríkum sumardögum var hægt að sitja á blettinum, innan við lágt grindverk sem umlukti hann, líkt og í skjóli fyrir bílunum og öðrum ys og þys. Eins og fótboltavöllurinn var torgið einn mikilvægasti græni bletturinn í bænum. Hann er horfinn, og með honum hvarf mikið af karakter miðbæjarins. Það er óþarfi að halda áfram að fækka þeim reitum í miðbænum sem hafa verið helstu einkenni hans.

Kannski þykir einhverjum fáránlegt að segja mikilvægi knattspyrnuvallar í því fólgið að hann sé grænn reitur. Er mikilvægi vallarins ekki einfaldlega fólgið í því hvort hans er þörf til að spila á honum fótbolta? Með öðrum orðum, er mikilvægi hans ekki fyrst og fremst fólgið í hagnýtu gildi hans?

Um flesta knattspyrnuvelli mætti þetta áreiðanlega til sanns vegar færa, en ég held að þegar um völlinn á Akureyri er að ræða sé málið ekki lengur svona einfalt. Vegna staðsetningar sinnar og langrar sögu er hann orðinn að meiru en einungis fótboltavelli. Eins og Akureyrarkirkja er ekki bara einhver kirkja, og Súlur eru ekki bara eitthvert fjall. Völlurinn er eitt af helstu kennileitum bæjarins, og gildir þá einu hvort verið er að spila á honum fótbolta eða ekki. Reyndar er ég sannfærður um, að svo lengi sem völlurinn verður á sínum stað verður spilaður á honum fótbolti, þannig að hann mun líka halda hagnýtu gildi sínu.

Hafa verður í huga að helstu stoðir Akureyrar eru nú aðrar en þær voru fyrir ekki svo mörgum árum. Og þar með hefur sjálfsmynd bæjarins líka breyst. Akureyri er ekki lengur iðnaðarbærinn sem hún var á blómatíma Sambandsverksmiðjanna og KEA, og tími Akureyrar sem útgerðarbæjar er um það bil að renna út.

Núna er Akureyri fyrst og fremst þekkt sem skóla- og íþróttabær. Kunnustu "stofnanir" bæjarins eru líklega Háskólinn og Hlíðarfjall. Þessari breyttu sjálfsmynd fylgja breytingar á grundvallargildum, og þessi breyttu gildi verða að vera forsendur ákvarðana í skipulagsmálum.

Stórar fréttir

Viðhorf, Morgunblaðið, 13. febrúar, 2007.

Þetta byrjaði allt á fimmtudagskvöldið. Ég var nýbúinn að opna tölvuna þegar kunnuglegir hljómar bárust frá henni og rautt merki birtist á skjánum með orðunum "BBC News Alert". Síðan opnaðist lítill rammi með stórfréttinni.

BBC sendir ekki oft svona stórfréttatilkynningar, og þær snúast ætíð um sannkallaða stórviðburði eins og aftökuna á Saddam Hussein, mikið mannfall í tilræði í Bagdad eða framvindu mála fyrir botni Miðjarðarhafs.

En nú bar nýrra við: "Anna Nicole Smith látin, að því er lögmaður hennar segir," stóð í stórfréttarammanum undir merki BBC. Ég segi ekki að ég hafi gripið andann á lofti, en mér fannst þetta þó nógu merkilegt til að segja nærstöddum frá því.

Svo hvarflaði að mér sú hugsun að það væri út af fyrir sig merkilegt að sjálft BBC skyldi senda "news alert" um þetta. Rifjaðist upp fyrir mér þegar Associated Press og CNN sendu svipaða tilkynningu um að Britney Spears væri skilin. Merki um breytta tíma.

Það var ekki að sökum að spyrja. Fréttin sem mbl.is birti skömmu síðar um kvöldið um andlát Önnu Nicole var á svipstundu komin efst á listann yfir mest lesnu fréttirnar þar á bæ, og allan næsta dag sat hún sem fastast í efsta sætinu. Það sem meira var, þessi frétt var opnuð rúmlega helmingi oftar en næsta frétt á eftir, svo munaði á annan tug þúsunda opnana.

Ekki svo að skilja að þetta hafi komið á óvart. Fréttir af Hollywood-stjörnum og öðrum frægum stjörnum hafa lengi verið vinsælasta lesefnið á mbl.is, ásamt fréttum af heimssögulegum viðburðum, stórslysum og íþróttum.

Það hafa margir - til dæmis ötulir bloggarar - orðið til að hneykslast á þessum mikla áhuga lesenda á fræga fólkinu, ekki síst París blessaðri Hilton. Það sem Anna Nicole átti einmitt sameiginlegt með París var að hún var eiginlega ekki fræg fyrir neitt nema að vera fræg. Hún hafði ekki "afrekað" neitt - var til dæmis hvorki kvikmyndastjarna né íþróttastjarna, og ekki heldur af moldríkum komin.

Hún var bara venjuleg stelpa frá Texas sem varð stjarna, með einhverjum að því er virtist gjörsamlega óskiljanlegum hætti. Og áhugi íslenskra lesenda á dauða hennar - og öllum þeim frásögnum um líf hennar sem fylgt hafa í kjölfarið - hefur verið gríðarlegur. Ég er eiginlega viss um að fréttin um dauða hennar er einhver mest lesna frétt á mbl.is frá því mælingar hófust. Slagaði áreiðanlega hátt í fréttina um aftökuna á Saddam.

Kannski ekki skrítið að spurt væri í forundran: Hvernig má þetta vera? Ég verð að viðurkenna að í huganum spurði ég þessarar sömu spurningar. Svo fór að rifjast upp fyrir mér atriði úr sjónvarpsþættinum Boston Legal, þar sem ein aðalpersónan, lögfræðingurinn Alan Shore (leikinn af stakri snilld af James Spader), flutti varnarræðu fyrir fræga sjónvarpskonu sem sökuð var um að hafa drepið ágengan ljósmyndara (papparassa).

Í varnarræðunni sagði Shore frá rannsókn sem taugalíffræðingur hefði gert á öpum. Aparnir voru þyrstir. En þegar þeim var boðið að velja á milli þess að fá að svala þorstanum með uppáhalds kirsuberjasafanum sínum eða horfa á mynd af forustuapanum í flokknum þeirra - "fræga apanum" - vildu þeir miklu fremur horfa á myndina en svala þorstanum.

Þetta, sagði Shore, sýnir að stjörnudýrkun er öpunum eðlislæg. Heilinn í þeim er að einhverju leyti þannig úr garði gerður að þeir laðast af miklum krafti að "frægum öpum". Það sama á við um okkur mannfólkið, sem heillumst gjörsamlega af "frægu fólki".

Ég þurfti ekki að leita lengi á Netinu (ætli leitarorðin "celebrity" og "monkey" dugi ekki í Google) til að komast að raun um að þessi rannsókn var enginn uppspuni handritshöfunda þáttarins. Hún var í raun og veru gerð.

Taugalíffræðingur við Duke-háskóla í Bandaríkjunum gerði þessa rannsókn fyrir þrem eða fjórum árum á 12 rhesus-öpum, eins og til dæmis má lesa um í frétt frá árinu 2005 á vef ABC-sjónvarpsstöðvarinnar bandarísku. Niðurstöðurnar voru eins og fram kom í þættinum, að aparnir vildu fremur horfa á fræga apann en svala þorstanum. En aparnir höfðu engan áhuga á að horfa á myndir af einhverjum meðalapa.

Í frétt ABC var haft eftir líffræðingnum, dr. Michael Platt, að í augum apanna væri "frægur api" sá sem komist hefði til metorða. Og sá sem öðlast frægð og kemst til metorða hefur mat, völd og kynferðislegt aðdráttarafl; allt það sem hinir aparnir þrá umfram annað.

Það þarf kannski slatta af hugarflugi til að tengja þessa rannsókn á nokkrum rhesus-öpum við gríðarlegan áhuga heimsbyggðarinnar á bandarískri ljósku sem virðist ekki hafa unnið sér neitt til frægðar, en ég held samt að þetta segi talsverða sögu. Og þá skiptir engu máli hvers vegna stjarnan er fræg - hún er stjarna og þar með fer heilinn í okkur af stað, sama þótt okkur finnist það fáránlegt.

Það hafa margir, ekki síst síðan á fimmtudagskvöldið, hneykslast á þessum gríðarlega áhuga fólks á Önnu Nicole og París og öðru frægu fólki, og talið hann til marks um fádæma grunnhyggni og yfirborðsmennsku.

En ég held að aparannsóknin sé kannski vísbending um að þarna sé ekki um að ræða yfirborðsmennsku, heldur megi þvert á móti sjá þarna glitta í eitthvað sem býr djúpt í mannlegu eðli, sem rétt eina ferðina kemur aftan að manni.

Feneyjar Íslands

Viðhorf, Morgunblaðið, 6. febrúar 2007.

Þótt ég sjái ekki fram á að hafa nokkurntíma ráð á að flytja þangað sjálfur skal ég viðurkenna að mér fannst flott - næstum því spennandi - skipulagshugmyndin sem fjallað var um á baksíðu Morgunblaðsins á miðvikudaginn og sýndur uppdráttur af. Þannig að kannski eru eftirfarandi pælingar bara til orðnar vegna þess að ég er bitur yfir því að eiga enga möguleika.

Hugmyndin er altso að á uppfyllingu við Örfirisey verði til einskonar Miami Beach, með sex til átta hæða blokkum og einbýlishúsum sem rísa "beint upp úr sjónum". Innan um yrðu svo eflaust skemmtibátahafnir.

Björn Ingi Hrafnsson, formaður starfshóps borgarinnar um framtíð Örfiriseyjar, sagði í blaðinu að þetta væri spennandi tillaga sem byði upp á "flotta stemningu". Og Oddur Víðisson, framkvæmdastjóri Þyrpingar, sem lagði tillöguna fram, sagði að þarna skipti nálægðin við hafið öllu.

En spurningin er hvort sú nálægð verði kannski einum of mikil, og þá á ég ekki við ölduna sem getur orðið svo kraftmikil þarna að hún brýtur reglulega malbikaða göngustíginn meðfram grandanum og eys þangað hnullungum neðan úr fjöru.

Það sem ég á við eru öllu heldur tíðindin sem Morgunblaðið og allir aðrir helstu fjölmiðlar heims - nema í Kína, fréttist síðar - voru uppfullir af aðeins tveim dögum síðar, það er að segja skýrsla vísindanefndar Sameinuðu þjóðanna (IPCC) um hlýnunina í andrúmslofti jarðar og hugsanlegar afleiðingar hennar. Ein af þessum afleiðingum, sem reyndar hefur verið mikið rædd lengi, er hækkun yfirborðs sjávar.

Tölurnar sem vísindamenn hafa verið að leggja fram um þessa hækkun eru allt frá því að vera slíkar að maður ypptir bara öxlum, yfir í einhverja metra. Á föstudaginn, þegar IPCC-skýrslan var lögð fram, var haft eftir loftslagsfræðingi að ef ekki yrði dregið úr losun gróðurhúsalofttegunda hlyti svo að fara að Grænlandsjökull bráðnaði og þá myndi yfirborð sjávar hækka um einhverja metra.

Þá myndi ég ekki vilja eiga heima í Hólma-hverfinu í Örfirisey. Loftslagsfræðingurinn sem vitnað var í í fréttinni nefndi að afleiðingar hlýnunarinnar gætu orðið alvarlegar fyrir láglendi á borð við Flórída og Manhattan, mörg svæði í Vestur-Evrópu og Bangladesh, svo dæmi væru tekin.

Í sömu frétt frá AP var haft eftir öðrum vísindamönnum sem sátu í IPCC að eftir aðeins eina öld yrði yfirborð jarðar mjög frábrugðið því sem það er núna, allt vegna hlýnunar andrúmsloftsins, sem væri svo eindregin að það væru engar líkur á að hún myndi stöðvast.

Á föstudaginn birti The Guardian frétt um rannsókn sem birt var skömmu áður en skýrsla IPCC þar sem breskir loftslagsfræðingar héldu því fram að spár nefndarinnar um hækkun sjávarborðsins væru sennilega of jákvæðar. Rannsóknin sýndi að frá 1993 til 2006 hækkaði yfirborðið um 3,3 millimetra á ári að meðaltali, en í skýrslu IPCC frá 2001 var spáð hækkun um tæpa tvo millimetra. Samkvæmt þessu megi búast við því að fram til aldamóta geti hækkun sjávarborðsins numið allt að 88 sentímetrum. IPCC hefur aftur á móti aðeins spáð í mesta lagi 43 sentímetra hækkun. Í frétt Guardian kemur fram að verði hækkun sjávarborðsins svona mikil steðji hætta að bæði London og New York. Ættum við að bæta Reykjavík á listann?

En þetta hljómar alltsaman eitthvað svo fjarstæðukennt. Eru þetta ekki bara ýkjur í vísindamönnum sem vilja vekja athygli á sér og fá að verða frægir í sínar fimmtán mínútur? Ættu þessir "vísindamenn" ekki frekar að snúa sér að því að skrifa vísindaskáldsögur? Og eru það ekki bara stælar að fara að gera lítið úr glæsilegum hugmyndum um framtíðarskipulag Reykjavíkur með því að draga þær inn í loftslagshlýnunarþvargið?

Ég skal viðurkenna að kannski er ég að mála með helst til breiðum pensli, en ég held samt að úr þessum tveim fréttum sem birtust í sömu vikunni - um hugmyndirnar um framtíðarskipulag Örfiriseyjar og um skýrslu IPCC - megi þó lesa það, að hérna á litla Íslandi gengur lífið sinn vanagang líkt og við teljum að fréttirnar um það sem fjallað er um í skýrslunni séu okkur jafn óviðkomandi og fréttirnar um átökin fyrir botni Miðjarðarhafs.

Vissulega hafa allir íslenskir fjölmiðlar samviskusamlega fjallað um skýrsluna eftir að hún kom út, og loftslagsbreytingaspár hafa verið reglulega í fréttum um árabil, þar á meðal umfjöllun um spár um hækkun yfirborðs sjávar. En hérlendis hefur þetta eingöngu verið umræða - tal. Fjölmiðlar hafa alfarið haft málið á sinni könnu, og aðrir verið lausir allra mála, þar á meðal þeir sem sjá um skipulagsmál.

Með öðrum orðum, umræðan um loftslagsbreytingarnar - sem eru ekki bara einhver "framtíðarmúsík" heldur þegar byrjaðar - hefur enn ekki verið tekin alvarlega hérlendis. Spár um hækkandi hitastig og áþreifanlegar breytingar því samfara eru ekki teknar með í langtímaskipulagningu íslensks veruleika, og kannski verður Hólma-hverfið við Örfirisey alveg óvart líkara Feneyjum en Miami Beach þegar fram líða stundir.

En ég verð samt sem áður að viðurkenna að mér finnst þetta flott skipulagshugmynd, og ég væri alveg til í að flytja til Feneyja Íslands. En því miður held ég að það sé beinlínis rangt hjá Oddi hjá Þyrpingu að svona hverfi verði "ekki bara fyrir fólk yfir fimmtugu með peninga". Kannski ekki bara fyrir fólk yfir fimmtugu, en þetta verður alveg örugglega bara fyrir fólk með peninga.

Skatturinn og dauðinn

Viðhorf, Morgunblaðið, 30. janúar, 2007

Því miður hefur aldrei náð fótfestu í íslenskunni orðtæki sem er vel þekkt í hinum enskumælandi heimi, og mér er nær að halda að flestir Íslendingar þekki vel - enda erum við jú hluti af hinum enskumælandi heimi, hvað sem hver segir. Eins og fyrirsögn þessa pistils bendir til á ég þarna við það orðtæki að tvennt sé óumflýjanlegt, skatturinn og dauðinn.

Það væri gaman ef til væri einhver almennileg íslensk útgáfa af þessu orðtæki vegna þess að þá væri hægt að skrifa pistil um að nú hefði afsannast hið fornkveðna að tvennt væri óumflýjanlegt, skatturinn og dauðinn. Allt sem maður þyrfti væru peningar til að hafa tekjur af, þá slyppi maður við skattinn.

Og ef hægt er, eftir allt saman, að sleppa við annað af þessu tvennu sem hið fornkveðna segir að sé með öllu óumflýjanlegt, hví skyldi þá ekki hvarfla að manni að það megi líka komast undan hinu? Það er að minnsta kosti ekki undarlegt að fólki þyki eftirsóknarvert að komast hjá því að greiða skatta (nema til málamynda) vegna þess að þannig kemst maður líklega næst því að renna manninum með ljáinn úr greipum.

Auðvitað dettur engum í hug í raun og veru að hann komist hjá því að deyja þótt hann komist hjá því að borga skatta. Þótt eftirsóknarvert sé að borga ekki nema tíu prósent í skatt vegna þess að þá getur maður gert og keypt allt það sem hugurinn girnist og gott betur, er það samt þrátt fyrir allt ekki meginástæðan fyrir því að það er eftirsóknarvert að komast í þennan úrvalshóp íslenskra (ekki)skattgreiðenda.

Það er jú kjarni málsins. Með því að komast hjá því að greiða skattinn getur maður orðið vellauðugur og þar með stigið upp úr múgnum - slitið sig frá plebeianum sem streðar og streðar en tekst aldrei að losa sig við yfirdráttarlánið og getur því aldrei sýnt neinn árangur erfiðis síns. Hann er hinn eiginlegi leiguliði bankans, sem aftur á móti er vísast í eigu mannsins með fjármagnstekjurnar.

Eins og allir ístrubelgirnir sem hamast árum saman á handlóðunum í ræktinni án þess að svo mikið sem móti fyrir magavöðvunum á þeim. Hinir fáu sem aftur á móti ná að losa sig við ístruna og leiða fram í dagsljósið þessa átta litlu vöðva, líkt og þeir hafi grafið upp gullæð, eru í hópi sigurvegaranna. Því til sönnunar geta þeir sýnt öðrum hnyklaða magavöðvana. Þeir eru í úrvalshópnum.

Varla nema von að hinir sem aldrei losna við ístruna verði súrir og fyllist jafnvel grunsemdum um að magavöðvatröllin noti ólögleg meðul.

En það er með öllu fráleitt að ætla að tryggja jöfnuð með því að krefjast þess að allir skuli hafa ístru. Skattfríðindin sem fylgja fjármagnstekjum eru því ekki aðeins til þess gerð að tryggja að ekki verði farið með fjármagnið úr landi, heldur eru stjórnvöld með þessum hætti að veita þeim sem hafa sérstaka hæfileika tækifæri til að rækta þessa hæfileika og njóta ávaxtanna.

Þetta er í raun og veru afskaplega jákvætt og sýnir að ein frumforsenda fjármagnstekjuskattsins er siðferðileg, og að hann snýst þrátt fyrir allt ekki bara um peninga.

En fjármagnseigendur eru raunar ekki eini hópurinn í þjóðfélaginu sem stjórnvöld hafa ákveðið að hygla með þessum hætti heldur njóta þeir sem stunda landbúnað einnig sérstakrar fyrirgreiðslu, þótt ekki sé með nokkrum hætti unnt að leggja að jöfnu veraldlegt hlutskipti bænda og fjármagnseigenda. En meginforsenda niðurgreiðslna í landbúnaði er siðferðisleg - nefnilega sú afstaða að það beri að tryggja afkomu dreifbýlisins.

Vissulega má spyrja hvers vegna stjórnvöld veiti þessum tveim hópum sérstakan stuðning til að sinna því sem hugur þeirra stendur til, en ekki einhverjum öðrum, eins og til dæmis iðnaðarmönnum eða vísindamönnum. En það er ekki síður athyglisvert að velta því fyrir sér hvers vegna þjóðinni virðist almennt vera mjög uppsigað við að bændur njóti stuðnings, en hefji aftur á móti hinn sérkjarahópinn - fjármagnseigendur - upp til skýjanna með því að fjalla í fjölmiðlum sínum um hann og allt sem hann aðhefst eins og um hálfguði sé að ræða.

Það þykir sjálfsagt mál, og til marks um réttlætiskennd, að fréttamenn saumi að landbúnaðarráðherra vegna niðurgreiðslna til bænda, en þeir eru fáir sem láta sig hafa það að spyrja fjármálaráðherrann beittra spurninga um fjármagnstekjuskattinn.

Og meðal fjölmiðlunga sem fara hvað mest á bloggsíðum þykir fátt jafn púkó og að gagnrýna fjármagnseigendur sem láta skína í peningana sína, eins og löngum hefur verið háttur nýríkra. (Kannski eru þessir bloggarar bara að reyna að halda sér í náðinni hjá auðmönnunum í von um vinnu hjá þeim, en það er önnur saga).

Þessi upphafning fjármagnseigendanna - endalausar fréttir um fjárfestingar þeirra og innbyrðis baráttu þeirra - verður þeim mun undarlegri í ljósi þess að flestir neytendur fjölmiðlanna sem þessar fréttir flytja lifa ekki í sama heimi og fjármagnseigendurnir, eins og Morgunblaðið benti réttilega á í forsíðufréttaskýringu um daginn.

Heimur neytandans markast af bæði dauðanum og skattinum - þetta eru hinar óhjákvæmilegu staðreyndir lífs neytandans - en heimur fjármagnseigandans er ólíkur að því leyti að hann markast einungis af dauðanum.

Tombólubörn

Viðhorf, Morgunblaðið, 23. janúar, 2007.

Ég var einu sinni ljósmyndari á Morgunblaðinu, og meðal fastra liða í því starfi var að taka myndir af svokölluðum tombólubörnum. Það voru börn sem komu á ritstjórnina til að segja frá því að þau hefðu haldið tombólu - sem heitir víst hlutavelta á fínni íslensku - og fá tekna af sér mynd sem síðan var birt í blaðinu með texta þar sem fram komu nöfn barnanna og upphæðin sem þau höfðu safnað og hvað þau höfðu gert við ágóðann. Hann höfðu þau undantekningarlaust gefið Rauða krossinum eða einhverju öðru líknarfélagi.

Hvað er orðið af tombólubörnunum? Er Morgunblaðið hætt að birta myndir af þeim? Eða skyldu þau vera hætt að koma á blaðið? Vissulega hvarflar að manni að flutningar ritstjórnarinnar upp í Hádegismóa hafi gert krökkunum erfiðara fyrir, en eru engin börn og engar tombólur í Árbænum? Eða er ástæðan kannski einhver önnur?

Kona sem ég tek meira mark á en öðrum sagði mér að börn væru alls ekki hætt að halda tombólur, en hún hefði rökstuddan grun um að það væri ekki lengur Rauði krossinn eða slík líknarfélög sem nytu góðs af. Síðasta sumar hefðu börn meira að segja haldið fullt af tombólum í hverfinu okkar. Reyndar sagði hún að sér hefði sýnst síðastliðið sumar að börnin væru farin að færa út kvíarnar og stunda ýmsan verslunarrekstur, ekki síst að selja dótið sitt.

En það virtist vera af sem áður var með tilgang þessarar starfsemi. Konan sem ég tek meira mark á en öðrum sagðist hafa keypt eitthvað á tombólu í hverfinu okkar síðasta sumar og svo spurt krakkana sem héldu hana hvað þau ætluðu að gera við ágóðann. Það stóð ekki á svari: "Við ætlum að kaupa okkur tölvuleik."

Ég sé ekki alveg að það gengi upp að þessir krakkar færu upp í Hádegismóa á ritstjórn Morgunblaðsins og fengju birta af sér mynd í blaðinu með texta um að þeir hefðu haldið hlutaveltu og ágóðinn hefði verið svo og svo mikill og að krakkarnir væru þegar búnir að fara með hann í Skífuna og kaupa tölvuleikinn Flesheaters.

Getur verið að þetta sé helsta ástæðan fyrir því að myndir af tombólubörnum eru hættar að birtast í Morgunblaðinu, fremur en að börnin nenni ekki að leggja á sig að fara alla leið upp í Hádegismóa? Hvað segir Rauði krossinn, berst honum enn hagnaður af tombólum barna?

Ef það er nú rétt sem virðist mega álykta af ofanskrifuðu að börn séu einfaldlega hætt að gefa ágóðann af tombóluhaldi sínu og verslunarrekstri til líknarstarfsemi, fremur en að þau séu alveg hætt að stunda slíka starfsemi, blasir við sú spurning hvað valdi þessari hugarfarsbreytingu hjá börnunum. Svarið blasir reyndar líka við: Breytingar á þeim grundvallargildum sem ríkjandi eru í þjóðfélaginu. Samhjálpin hefur vikið fyrir sjálfshjálpinni.

Ég geri mér ekki alveg grein fyrir því hvort er horfið, tabúið á að einstaklingar sanki að sér miklum auðævum eða siðferðislega skyldan til að veita meðbræðrum sínum hjálp. Ég held þó að það sé fremur hið fyrrnefnda. Meira að segja Katrín Jakobsdóttir, væntanlegur þingmaður Vinstri grænna, sagði í sjónvarpi fyrir skömmu að það væri gott að bankarnir græddu mikið.

Siðferðisskylduboðið um að hjálpa þeim sem minna mega sín er líklega enn í gildi. Ef auðmenn hafa það í heiðri fá þeir siðferðislega heimild samfélagsins til sjálfsumbunar. En þar sem það er nú á almannavitorði að auðmenn greiða ekki lengur í sameiginlega þjóðfélagssjóðinn á formi skatta - þeir greiða einungis fjármagnstekjuskatt til málamynda - þurfa þeir að uppfylla þetta siðferðisskylduboð með öðrum hætti og verða að gera það sýnilega með því að fá fjölmiðla til að fjalla um það með áberandi hætti. Þetta fyrirkomulag virðist greinilega fengið að láni frá Bandaríkjunum, þar sem það hefur að margra mati gefið góða raun.

Hollenski viðskiptaráðgjafinn og sálgreinirinn Manfred Kets de Vries hefur haldið því fram að stór hluti efnaðra viðskiptajöfra sé ákaflega upptekinn af því að vinna sér inn það sem hann kallaði "éttu skít-peninga", það er að segja fjármuni sem þeir þurfi ekki að standa neinum reikningsskil á og geti ráðstafað eins og þeim sýnist án þess að kalla yfir sig skattayfirvöld eða samfélagsfyrirlitningu.

Til að eignast eitthvað sem um munar af "éttu skít-peningum" þarf maður fyrst að gjalda ríkissjóði og almenningsálitinu stórar fúlgur og þannig hefur fjármagnstekjuskattsfyrirkomulagið hérlendis að vissu leyti gert auðmönnum erfiðara um vik vegna þess að þeir hafa orðið að finna aðrar leiðir til að vinna sér inn "éttu skít-peninga".

Þetta eiga tombólubörn nútímans ef til vill eftir að læra. Að til að geta sett hundraðkall í sinn eigin tölvuleikjasjóð verða þau að gefa Rauða krossinum fjögur hundruð kall. Reyndar læðist að manni sá grunur að það séu ekki bara tombólubörnin sem eigi eftir að læra að feta þetta einstigi heldur hafi ýmsir fullorðnir nýríkir menn ekki enn áttað sig á þessu fyrirkomulagi og fari það sem kalla mætti "rússnesku leiðina", það er að segja að sanka að sér eins miklum auði og þeir framast geta og eru ósínkir á sjálfsumbunina, samanber Vladimír Pótantín, sem flutti George Michael og 40 manna fylgdarlið til Rússlands og greiddi honum sem svarar 234 milljónum króna - í beinhörðum peningum, að því er sagan segir - fyrir 75 mínútna einkatónleika á nýársnótt.

Áhrif bóka

Viðhorf, Morgunblaðið, 16. jan. 2007

Er Draumalandið einhver áhrifaríkasta bók síðari ára á Íslandi, eða öllu heldur sú umtalaðasta? Egill Helgason sagði í Silfrinu á sunnudaginn, þegar hann ræddi við Andra Snæ, að bókin væri ein sú áhrifamesta. Það má vera að svo reynist, en ég held að það sé fullsnemmt að fullyrða að svo sé.

Ekki svo að skilja að ég ætli hér að taka upp debatt við Egil. Alls ekki. Ég ætla frekar að nota orð hans - sem hann lét falla meira eins og almenna kynningu á bókinni frekar en útpælda greiningu á þjóðfélagslegri stöðu hennar - sem tylliástæðu til vangaveltna um greinarmuninn sem hér að ofan var nefndur, á áhrifum og umtali.

Maður skyldi ætla að þessi greinarmunur væri sjálfljós. Það sem hefur áhrif leiðir nauðsynlega til breytinga á ríkjandi ástandi (eða ríkjandi hugarfari), en það sem er umtalað leiðir ekki nauðsynlega neitt slíkt af sér. Samt held ég að þessu tvennu sé oft ruglað saman, og þá einkum með þeim hætti að umtal sé talið vera til marks um áhrif. Auðvitað er eðlilegt að mikið sé talað um það sem hefur í raun áhrif. En hér liggur einungis orsakasamhengi í aðra áttina (frá áhrifum til umtals) en ekki í hina (frá umtali til áhrifa).

Það er líklega rétt að ég taki fram strax, að sjálfur hef ég ekki lesið Draumalandið, þannig að ef einhverjum lesanda þessa pistils finnst að þar með sé ég ekki marktækur í nokkurri umræðu um bókina þá getur sá lesandi hætt núna.

En aftur að þessu með umtalið og áhrifin. Á því leikur enginn vafi að Draumalandið var einhver mest selda bók síðasta árs, og þótt hún hafi komið út snemma á árinu stóð hún sig með prýði í jólabókaflóðinu. Síðasta sumar varð ekki þverfótað fyrir henni í bókabúðum, og ekki varð þverfótað fyrir höfundi hennar í fjölmiðlum. Og svo má rétt nærri geta um fyrirferð hvors tveggja í kaffihúsasamræðum.

Í ljósi þeirrar gríðarlegu umræðu sem farið hefur fram um bókina mætti ætla að hér væri um að ræða rit sem hefði gerbylt lífsháttum og/eða hugsunarhætti íslensku þjóðarinnar. Og eins og ég sagði áðan, kannski á eftir að koma í ljós að bókin hafi gert það, en enn sem komið er situr kviðdómurinn að störfum.

Það var því ef til vill ekki undarlegt að Þröstur Helgason umsjónarmaður Lesbókar furðaði sig á því - og allt að því skammaðist út af því - einhvern tíma undir síðasta vor, að stjórnvöld skyldu þegja þunnu hljóði um bókina, miðað við hvað hún hefði selst vel og vakið mikið umtal.

En ég er ekki frá því að einmitt þetta - hvað bókin fékk góðar viðtökur strax í byrjun - megi hafa til marks um að hún muni lítil áhrif hafa. Allir þeir sem tóku henni svona vel voru þegar sammála því sem í henni stóð, og það voru svo margir þegar orðnir þessarar skoðunar áður en bókin kom út að hún rokseldist. Það er ekkert sem bendir til að hún hafi selst í stóru upplögum til þeirra sem voru alveg ósammála því sem í henni stendur.

Hún getur því varla breytt miklu, því að það hugarfar sem hún predikar er þegar orðið mjög útbreitt. En um leið er ekki að undra að hún hafi orðið gífurlega vinsælt "conversation piece". Bækur sem segja má að hafi haft áhrif hafa alltaf fallið í grýttan jarðveg til að byrja með.

Og ég veit ekki nema þessi margumrædda bók geti beinlínis orðið til að draga úr því sem henni mun vera ætlað að hvetja til, það er að segja samfélagslegrar ábyrgðar gagnvart umhverfinu. Fólk keppist við að tala um hana og hnykkir á með því að hún "veki mann svo sannarlega til umhugsunar". Maður getur beinlínis sýnt samfélagslega ábyrgð sína í verki með því einu að lesa hana, og að sama skapi er (að ýmissa dómi) beinlínis óábyrgt að lesa hana ekki.

Það er að segja, í staðinn fyrir að axla með áþreifanlegum hætti ábyrgð sína í umhverfismálum og hvetja aðra til að gera slíkt hið sama tekur maður sér Draumalandið í hönd og les frá upphafi til enda, lætur skína í ábyrgðartilfinningu með því að segja hvað bókin veki mann nú mikið til umhugsunar, og svo hvetur maður aðra til að gera slíkt hið sama - það er að segja lesa Draumalandið.

Bókin verður því að einskonar aflátsbréfi fyrir þá sem þykjast vita upp og sig og aðra einhverjar syndir gagnvart umhverfinu. Maður játar syndir sínar og gerir yfirbót með því að lesa Draumalandið. Jafnvel tvisvar ef syndirnar eru stórar.

Vissulega hafa sumir orðið til að andmæla bókinni, en ég held að þeir séu teljandi á fingrum annarrar handar sem það hafa gert. Og ekki hefur gagnrýni á hana orðið til að vekja svör. Því er ekki hægt að segja að bókin hafi orðið umdeild.

Það er svo sannarlega óhætt að fullyrða að Draumalandið sé umtöluð bók - líklega einhver sú umtalaðasta sem komið hefur út lengi. En það eru engar forsendur (enn sem komið er að minnsta kosti) fyrir því að segja að hún hafi orðið áhrifarík, og ekki eru heldur neinar vísbendingar um að hún sé umdeild. Þvert á móti bendir allt til að hún sé með öllu óumdeild, og það eitt út af fyrir sig er vísbending um að hún muni hafa lítil áhrif.

En það er ekki öll nótt úti. Bókin gæti enn átt eftir að hafa áhrif, það er að segja, valda breytingu á ríkjandi ástandi eða hugarfari. En slíkar breytingar verða ekki á einu sumri. Ef ungt fólk sem enn hefur ekki öðlast sterka sannfæringu les bókina kann hún að móta að einhverju leyti hugmyndir þess. Kannski einhverra sem síðar meir öðlast völd á Íslandi. Þá fyrst verður hægt að segja að Draumalandið hafi verið áhrifarík bók.

Síðasta setningin

Viðhorf, Morgunblaðið 9. jan. 2007

Þann 25. júní 1993 birtist á forsíðu Morgunblaðsins lítil frétt með fyrirsögninni: "Síðasta setning Fermats leyst". Í fréttinni sagði að breskur prófessor, Andrew Wiles að nafni, hefði fundið lausn á gátu sem mestu stærðfræðisnillingar hefðu glímt við án árangurs í 300 ár.

"Wiles flutti fyrirlestra um tilgátu Fermats á fundi með stærðfræðingum í Cambridge-háskóla nú í vikunni en það var þó ekki fyrr en í síðustu setningunni í síðasta fyrirlestrinum á síðasta degi, að hann opinberaði lausnina," sagði í fréttinni.

Þetta sumar hafði ég í fyrsta sinn verið ráðinn í afleysingar á erlendu fréttadeildinni á Morgunblaðinu og það er eins og mig minni að ég hafi fengið það verkefni að skrifa þessa frétt. Ég man það þó ekki nákvæmlega en ég man vel eftir því þegar þetta var rætt á fréttafundi.

(Og svo það fari nú ekki á milli mála var um að ræða Pierre de Fermat, franskan áhugastærðfræðing sem var uppi 1601-1665. Síðasta setningin hans, sem svo er nefnd, er sú fullyrðing að jafnan x n+y n=z n eigi sér enga jákvæða heiltölulausn ef n er stærra en 2).

Sem fyrr segir birtist þessi frétt á forsíðu en á þessum tíma voru eingöngu erlendar fréttir á forsíðu Morgunblaðsins og ekki er víst að nú myndi þessi frétt þykja nógu merkileg til að rata á forsíðuna. En hún átti svo sannarlega heima þar. Ég veit ekki hvort lesendur Morgunblaðsins hafa yfirleitt gert sér grein fyrir því hvað þetta var í rauninni risavaxin frétt. Svo mikið er víst að ég gerði mér enga grein fyrir því hvað þetta voru mikil tímamót.

En Adam var ekki lengi í Paradís.

Um það bil hálfu ári síðar, eða laugardaginn 11. desember 1993, birtist á forsíðu Morgunblaðsins önnur lítil frétt og sú hafði fyrirsögnina: "Síðasta setning Fermats enn óráðin". Ég veit fyrir víst að ég kom hvergi nálægt þeirri frétt, einfaldlega vegna þess að á þessum árum var ég bara sumarmaður á Morgunblaðinu.

Í þessari frétt kom fram, að áðurnefndur Andrew Wiles, hefði viðurkennt að endanleg sönnun á stærðfræðiráðgátunni sem hann hefði talið sig vera búinn að sanna ætlaði að láta standa á sér. "Í sumar var hann hylltur fyrir eitt mesta stærðfræðiafrek aldarinnar en síðan hefur tregða hans við að birta nákvæmar upplýsingar vakið gremju kollega hans," segir í fréttinni.

Og núna rétt fyrir jól kom út í lærdómsritaröð Hins íslenska bókmenntafélags íslensk þýðing Kristínar Höllu Jónsdóttur á bókinni Síðasta setning Fermats eftir Simon Singh, sem hefst í Cambridge í Bretlandi 23. júní 1993, eða daginn áður en fyrrgreind frétt Morgunblaðsins um hina meintu lausn gátunnar var skrifuð.

Í bókinni rekur Singh sögu þessarar frægustu ráðgátu stærðfræðinnar og glímu fjölmargra stærðfræðinga við hana. Það mætti kannski kalla þessa bók "fræðireyfara", því sagan er svo sannarlega reyfarakennd á köflum - og ekki síður drepfyndin stundum. Og maður þarf ekki að hafa hundsvit á stærðfræði til að njóta hennar.

"Verið var að flytja mikilvægasta stærðfræðifyrirlestur aldarinnar," byrjar Singh frásögn sína. "Tvö hundruð stærðfræðingar fylgdust með sem bergnumdir væru." En fyrsta kafla bókarinnar lýkur eins og þætti af sápuóperu í sjónvarpi: "En meðan gleðin réð ríkjum í Newton-stofnuninni bjóst ógæfan heiman að. Wiles naut stundarinnar en hvorki hann né aðrir viðstaddir gátu vitað um skelfinguna sem var í aðsigi".

Það kom sem sé á daginn, eins og Morgunblaðið greindi lesendum sínum samviskusamlega frá í desember 1993, að stærðfræðingar sem fengu það hlutverk að yfirfara sönnun Wiles, þóttust finna í henni bresti, og Wiles gekkst við því að þótt sönnun sín hafi fráleitt verið einföld væri málið jafnvel enn flóknara. Þó var ekki þar með sagt að lausn gátunnar væri endanlega runnin honum úr greipum - kannski var hægt að gera umbætur á sönnuninni þannig að gátan væri leyst. Tókst það?

Það þýðir ekki að leita svara við þeirri spurningu í gagnasafni Morgunblaðsins. Hafi Wiles eða einhverjum öðrum tekist að leysa þann vanda sem upp kom eftir að hann flutti sinn fræga fyrirlestur hefur Morgunblaðið að minnsta kosti ekki sagt frá því.

Ég skal viðurkenna að þótt ég geti ekki fyrir mitt litla líf munað hvort það var ég sem skrifaði forsíðufrétt Morgunblaðsins af fundinum fræga í Cambridge í júní '93 langar mig til að hafa skrifað hana. Vegna þess að hafi ég gert það get ég stært mig af því að hafa orðið þátttakandi (þó vissulega hafi hlutverkið verið agnarsmátt) í sögu þessarar alræmdustu þrautar stærðfræðinnar.

Og sú saga - eins og Singh rekur í bókinni - er ekkert smáræði. "Leitin að sönnun á síðustu setningu Fermats hefur kallað til leiks mestu gáfumenni undir sólinni, snúist um gífurleg verðlaun og valdið mönnum slíkri örvæntingu að til sjálfsvíga og einvíga hefur komið" (bls. 119).

Hvað lesendur Morgunblaðsins varðar er þeirri spurningu enn ósvarað hvort gátan um síðustu setningu Fermats hafi verið leyst. Sem þýðir í raun, að samkvæmt Morgunblaðinu er hún enn óleyst. En er hún það?

Vissulega er freistandi að nota þetta tækifæri hér í þessum pistli til að blanda sér aftur í söguna af þessari frægu gátu með því að segja lesendum nú frá því hvort hún hafi verið leyst eður ei. En ég ætla að standast þessa freistingu og benda þeim lesendum sem ekki vita svarið nú þegar á að lesa frekar bók Singhs.

Hvað er heilsufélagsfræði?

Lesbók, 4. des. 2006; um bókina Heilbrigði og samfélag; heilsufélagsfræðilegt sjónarhorn, eftir Hermann Óskarsson

Sú var tíðin að ef maður fann til einhversstaðar í skrokknum eða leið eitthvað undarlega fór maður til læknis, og hann skar úr um hvort maður var veikur eða ekki. Ef læknirinn fann ekkert að fór maður heim aftur með verkinn eða undarlegheitin óbreytt, en samt heilbrigður. Með öðrum orðum: Ef læknirinn fann ekkert að manni þá var ekkert að manni. Og ef ekkert var að manni, þá var maður heilbrigður. Það var því engu líkara en að læknirinn gæti með náðarvaldi sínu einu gert mann alheilbrigðan. Er nema von að læknar hafi verið - og séu ef til vill enn - einskonar hálfguðir?

Vísast hefur það þó ætíð verið og er jafnvel enn breytilegt frá einum lækni til annars og líka einum "sjúklingi" til annars hvort málum er svona háttað. Samt grunar mig að þetta hafi kannski verið algengara viðhorf en hitt hérna áður fyrr, en nú sé málum öðru vísi farið. Hvað hefur þá breyst?

Mestu hefur þar ráðið breyttur almennur skilningur á heilbrigðishugtakinu. Það er að segja, að vera heilbrigður er ekki það sama núna og það var fyrir einni öld, eða svo. Þessi breyting á hugtakinu hefur orðið með þeim hætti að merking þess hefur orðið margþættari og flóknari. Það er ekki einungis að upplifun einstaklingsins sjálfs á heilsufari sínu sé hluti af heilbrigði hans, allskyns ytri, félagslegir þættir eru orðnir liðir í heilbrigðinu.

Greining á þessum félagslegu þáttum og áhrifum þeirra á heilbrigði er viðfangsefni heilsufélagsfræðinnar, sem dr. Hermann Óskarsson, dósent í félagsfræði við Heilbrigðisdeild Háskólans á Akureyri, leitast við að útskýra í Heilbrigði og samfélag; heilsufélagsfræðilegt sjónarhorn. Margbreytileiki heilbrigðishugtaksins sést vel á mynd af "áhrifaþáttum" heilbrigðis á bls. 45, en auk sjúkdóma og læknavísinda hafa þættir eins og mataræði, stéttarstaða, fjármál, efnahagsástand, menning og jafnvel stefna stjórnvalda áhrif á heilbrigði.

Þá er til dæmis einnig nokkuð hjálplegur við útskýringu á viðfangsefnum Hermanns greinarmunurinn sem hann fær lánaðan hjá félagsfræðingnum David Field á sjúkdómum og veikindum. "Sjúkdómur" vísar "til læknisfræðilegrar túlkunar á meinafræðilegum afbrigðileika sem birtist sem röð vísbendinga og sjúkdómseinkenna" (bls. 33). Sjúkdómur er með öðrum orðum það sem er að í efnaferlum líkamans. "Veikindi", aftur á móti, vísa til upplifunar sjúklingsins sjálfs á ástandi sínu. Það er að segja, veikindi eru verkurinn sem maður finnur. Og eins og margir vita er engin trygging fyrir því að læknir geti linað verk.

Þetta er kennslubók og eðli málsins samkvæmt er í henni hafsjór fræðihugtaka. Því kann að verða villugjarnt fyrir lesandann nema hann njóti leiðsagnar kennara sem getur stýrt honum á helstu kennileiti. Ef til vill hefði verið til bóta ef höfundurinn hefði reynt að tálga hnitmiðaða skilgreiningu á heilsufélagsfræðinni strax í upphafi, til dæmis með því að útlista í sem fæstum orðum hvert viðfangsefni hennar er, fremur en að byrja á almennri útskýringu á félagsfræði og þoka sér svo smám saman að stað heilsufélagsfræðinnar innan hennar.

En það er á Hermanni að skilja að heilsufélagsfræði sé tiltölulega ný af nálinni, og það kann að vera óvinnandi vegur að skilgreina afdráttarlaust fræðigrein sem enn er að ná þroska og ávinna sér sjálfstæðan tilverurétt.