Fjallkonan er frátekin

Viðhorf, Morgunblaðið 20. júní 2007

Á sautjánda júní fór ég með fimm ára dóttur minni niður á Austurvöll að sjá fjallkonuna. Dóttir mín vildi reyndar af einhverjum ástæðum líka sjá forsætisráðherrann, en ég held að þó sé óhætt að fullyrða að hún hafi haft talsvert meiri áhuga á fjallkonunni. Sem var kannski að vonum dálítið sposk á svip er hún flutti ættjarðarljóð eftir Þórarin Eldjárn.

Svo fórum við á kaffihús sem er svo vel búið að þar eru leikföng, og dóttir mín fór strax að leika sér að Barbídúkkum ásamt annarri stelpu sem var þar fyrir. Þær undu sér vel í leiknum, og þegar hin stelpan fór með foreldrum sínum sat mín áfram og lék sér, og tók ekki í mál að við færum strax heim.

Ég hélt áfram að þamba Eþíópíukaffi til að reyna að slá á hungrið sem var tekið að segja nokkuð til sín, og fór að lesa tilfallandi tímarit og auglýsingabæklinga. Meðal annars renndi ég í gegnum viðtal við unga íslenska konu sem nýlega vakti þjóðarathygli, og ég hugsaði eitthvað á þá leið að á einni myndinni væri hún með sama sposka svipinn og fjallkonan. Ekki veit ég hvort það hefur verið vegna lesturs á kvæði eftir Þórarin Eldjárn.

Viðtalinu lauk á þeim orðum blaðamannsins að konan unga væri að fara í frí, í spennandi ferðalag með manni "sem hún er frátekin fyrir". Ég veit ekki nákvæmlega hvers vegna ég hjó eftir þessu orðalagi. Kannski vegna þess að það virtist einhvern veginn í ósamræmi við það sem konan sagði í viðtalinu; kannski vegna þess að stundum þegar ég sé ungar konur - eða gamlar - fer ég ósjálfrátt að hugsa um hvernig og hvar dóttir mín verði á þeirra aldri; og kannski vegna þess að ég vinn við að skrifa og er því alltaf að velta fyrir mér blæbrigðum í orðalagi, og þarna var skýrt dæmi um hvað örlítill blæbrigðamunur getur breytt gríðarlega miklu um merkingu.

Sá sem "er frátekinn fyrir" einhvern annan er viðfang hans, og hann hefur forræði yfir honum og getur ráðstafað honum. Ef aftur á móti hefði verið talað um mann sem konan "ætti frátekinn" hefði forræðið verið komið á hendur konunni og maðurinn orðinn að viðfanginu. Þetta er sannarlega lítill munur á orðalagi, en hann breytir heilmiklu um merkinguna, ef grannt er skoðað.

Ég skal alveg viðurkenna að ef ég hefði lesið framanskrifað einhversstaðar hefði mér líklega þótt höfundurinn heldur smámunasamur, og jafnvel talið hann í leit að aðfinnsluefnum. Þannig að ef lesandanum finnst þetta smásmugulegt hjá mér skal ég ekki sverja það af mér.

En ég er frekar hallur undir þá kenningu að tungumálið móti að miklu leyti hugsunina, að minnsta kosti til jafns við það sem hugsunin mótar tungumálið. Hlutfallið þarna verður auðvitað aldrei vísindalega skilgreint, og þetta verður um aldur og ævi spurningin um hænuna og eggið.

Mér fannst vit í því sem ég las einhversstaðar um daginn - man því miður ekki hver sagði það - að sá sem getur ekki sagt neitt nema í þrælvelktum orðaleppum geti ekki hugsað sjálfstætt, en þann sem ekki getur tjáð hugsun sína með hefðbundnu og almennu orðalagi skorti aga í hugsun.

Það væri langt seilst að segja að þetta litla dæmi sem ég tók hér að ofan, um fráteknu konuna, væri til marks um karlrembu, og enn lengra væri gengið að segja það kenna ungum stúlkum að það eigi að vera þeirra æðsta markmið að einhver maður taki þær frá fyrir sig.

En það er ekki of langt gengið að segja að þetta sé dæmi, agnarsmátt, um það hvernig ríkjandi viðhorf stinga upp kollinum í almennu orðalagi, eins og toppur á ísjaka. Stundum er svo brugðið upp neðansjávarmynd, ef svo má segja, af jakanum öllum.

Mér fannst það einmitt gerast í gær, á kvennadaginn, þegar greint var frá niðurstöðum rannsóknar sem gerð var í HR á óútskýrðum launamun kynjanna. Ég ætla ekki að fjalla ítarlega um niðurstöðurnar hér, það má lesa um þær á öðrum stað í blaðinu.

Höfundar rannsóknarinnar sögðu meðal annars í fréttatilkynningu: "Niðurstöður þessarar rannsóknar benda til þess að stór hlutur launamunar kynjanna, sem mikið hefur verið til umræðu hér á landi á síðustu misserum, sé innbyggður í hugarfar okkar og væntingar."

Nú er ekki svo að skilja að fólk líti þannig á, að það sé næstum því náttúrulögmál að konur fái lægri laun en karlar. Aftur á móti virðist vera að fólk líti svo á, að launamunur sé óhjákvæmilegur í ljósi einhverra annarra viðhorfa sem virðast jafn óhagganleg og væru þau náttúrulögmál.

Það geta því allir verið sammála um að það sé afar slæmt að launamunur sé ríkjandi, en um leið virðist litið svo á að það sé því miður einfaldlega óhjákvæmilegt. Að gera eitthvað til að reyna að breyta því sé eins og að taka upp á því að ganga í stuttbuxum á veturna - til marks um barnalega blindu á staðreyndir lífsins.

Kannski hefði það líka verið talið til marks um barnalega blindu á staðreyndir lífsins, hversu dapurlegar sem manni kunni að finnast þær, að segja að konan unga ætti manninn frátekinn. Þannig gerist kaupin einfaldlega ekki í samskiptum kynjanna og það væri rangt að gefa eitthvað annað í skyn; ábyrgðarhluti að gefa ungum stúlkum til kynna að þær geti tekið menn frá, í ljósi þess að "alvara lífsins" sé allt önnur.

Stjórnmálamenn munu aldrei geta gert neitt til að breyta þessum launamun, vegna þess að þeir eiga allt undir því að skynja ríkjandi viðhorf og fylgja þeim. En blaðamenn geta lagt sitt litla lóð á vogarskálarnar með því til dæmis að "ljúga" því að ungum stúlkum að þær geti tekið frá menn. Að minnsta kosti ætla ég að ljúga því að dóttur minni.