Í fyrirmyndarríki fegurðarinnar

Um bókina Um fagurfræðilegt uppeldi mannsins, eftir Friedrich Schiller, útg. Hið íslenska bókmenntafélag. Lesbók 25. ágúst 2007.

Þegar Ólafur Kárason Ljósvíkingur gengur á jökulinn og þar með á vit örlaga sinna í lok Heimljóss Halldórs Laxness telur hann sig vera að ganga á vit hinnar hreinu fegurðar, inn í tilveru sem er að öllu leyti laus við hinn áþreifanlega veruleika - í tilveru þar sem "búa ekki framar neinar sorgir...þar ríkir fegurðin ein, ofar hverri kröfu."

Í upphafi sögunnar, þegar Ólafur er barn, er "lángt síðan hann byrjaði að þrá óskiljanlega huggun." Sagan fjallar um þær hremmingar sem verða á vegi Ólafs í leit hans að þessari huggun, og í lokin virðist hann finna hana með því að ganga inn í ríki fegurðarinnar. En til þess að komast þangað verður hann að yfirgefa veruleika hins áþreifanlega heims, því að allt í heimi hlutanna hefur reynst honum fjötur um fót og komið í veg fyrir að hann fyndi huggunina sem hann hafði leitað frá því hann var barn.

Heimsljós felur þannig í sér ákveðna fagurfræði, eða hugmynd um hvað fegurðin er, og kannski umfram allt hvað hún er ekki: Fegurðina er aldrei hægt að öðlast í þessum heimi, hann er grófur og ruddalegur, miskunnarlaus og skilningslaus. Samkvæmt þessari fagurfræði er fegurðin einna líkust Guðsríki, og maður öðlast hana ekki fyrr en maður segir skilið við jarðlífið. Þetta er harkaleg fagurfræði; fegurðin gerir samkvæmt þessu ómannlegar kröfur. Líkindin við kenningar ómannúðlegustu afbrigða kristninnar eru auðvitað augljós, en það er önnur saga.

Sú fagurfræði sem Schiller bar á borð í bréfum sínum um fagurfræðilegt uppeldi mannsins er öllu hógværari og mannúðlegri, því að samkvæmt henni er fegurðin órofa tengd hinum áþreifanlega heimi sem maðurinn býr í, og ef hann afneitar þessum heimi fyrirgerir hann í rauninni möguleika sínum á að upplifa fegurðina og öðlast skilning á henni. Samkvæmt Schiller hefði Ólafur Kárason skáld því endanlega fyrirgert möguleikanum á að öðlast huggun fegurðarinnar með því að ganga á jökulinn og bera þar beinin.

Samkvæmt hugmyndum Schillers er fegurðin einskonar sáttasemjari þeirra öfga sem bítast á í manninum, annarsvegar óyfirvegaðra náttúruhvata hans, sem leita aldrei eftir öðru en tafarlausri fullnægingu líkamlegra hvata einstaklingsins; og hins vegar skilyrðislausra krafna hreinnar skynsemi, sem taka ekkert tillit til mannlegra þarfa og hafna því að einstaklingurinn skipti máli. Schiller, líkt og Hegel og fleiri þýskir hughyggjumenn, var ákaflega gagnrýninn á ofuráherslu Upplýsingarinnar á einræði skynseminnar, og taldi ógnarstjórnina sem fylgdi í kjölfar frönsku byltingarinnar sýna hvernig það einræði birtist í raun.

Fegurðin sameinar og skapar víxlverkun á milli efnis og forms. Upplifun fegurðar er hvorki fólgin í algjörlega óyfirvegaðri skynjun, án allrar mótunar af hálfu hugsunarinnar, né skilningi á hreinu formi sem hefur verið hreinsað af öllu innihaldi. "Við þurfum því ekki lengur að vera í vandræðum með að finna leið frá því ósjálfstæði sem fylgir okkur sem skynverum til siðferðislegs frelsis, þegar fegurðin hefur sýnt að þetta tvennt getur farið fullkomlega saman, og að maðurinn þarf alls ekki að flýja frá efninu til þess að rækja hlutverk sitt sem andleg vera" (bls. 231).

Þessu hlutverki gegnir fegurðin ekki aðeins í listum og menningu. Hið fagurfræðilega uppeldi mannsins nær til allra þátta mannlífsins, jafnt listsköpunar sem stjórnmála og afstöðu til náttúrunnar. Hugmyndir Schillers um það síðastnefnda fela hvorki í sér að manninum beri að láta náttúruna með öllu ósnortna og einungis tengjast henni með því að skynja hana, né að hann skuli takast á við hana og ekki tengjast henni nema að því marki sem hann nytjar hana. "Hinn siðmenntaði maður gerir náttúruna að vini sínum og virðir frelsi hennar um leið og hann hemur duttlunga hennar" (bls. 83). Fagurfræðileg afstaða til náttúrunnar felur í sér að henni er sýnd virðing, en um leið er trúað á "vilja hennar til að hlýða...leiðsögn" (bls. 255).

Bréf Scillers um fagurfræði bera skýr merki um skyldleika við skrif annarra helstu postula þýsku hughyggjunnar, eins og til dæmis Hegels. Hér má sjá glöggt dæmi um hvernig díalektísk orðræða mjakast áfram með rykkjum og skrykkjum í ýmsar áttir - virðist oft hafna því sem hún var nýbúin að fullyrða, svo að lesandinn verður dálítið ringlaður - en þarna er í rauninni um að ræða að sami hluturinn er skoðaður (sagður) frá öðru og þá kannski andstæðu sjónarhorni til þess að leiða betur í ljós hvernig hann er í raun og sanni.

Þannig fer Schiller á mikið og skáldlegt flug undir lok síðasta bréfsins í lýsingum á "hinu fagurfræðilega" ríki þar sem manninum hefur verið beint inn í hugsjónaheiminn. En hann lýkur ekki máli sínu með því að segja að hann boði mönnunum þarna mikinn fögnuð og frelsun, heldur staldrar skyndilega við og spyr hvort þetta ríki sé í rauninni til einhvers staðar. Hvort þessi hugsjón geti virkilega orðið að áþreifanlegum raunveruleika.

Svarið einkennist af varkárni: Þetta ríki er vissulega til sem þörf í sálum yfirvegaðra manna, en sem eiginlegur veruleiki má í mesta lagi ætla að það gæti verið að finna "hjá fáeinum útvöldum hópum" (bls. 256). Með öðrum orðum, það er ekki mögulegt sem áþreifanlegur veruleiki alls mannkyns. Raunveruleiki hins fagurfræðilega ríkis er því ákaflega takmarkaður, en þar með er alls ekki sagt að við verðum að hafna hugmyndinni og setjast við teikniborðið á ný, eins og er gjarnan krafa síðari tíma heimspekinga ef hugmyndir ganga ekki fullkomlega upp. Slíkt væri blekkingarleikur. Það er einfaldlega hluti af sannleikanum um hið fagurfræðilega ríki að það er hugmynd en ekki framkvæmdaáætlun.