Grænt á Akureyri

Viðhorf, Morgunblaðið, 20. febrúar, 2007 

Þótt ég hafi aldrei getað neitt í fótbolta verð ég að viðurkenna að mér þykir vænt um fótboltavöllinn á Akureyri, þennan sem er í miðbænum og hefur verið þar frá því ég man eftir.

Kannski er þessi væntumþykja mín í garð vallarins einhver misskilin íhaldssemi og á rætur í minningum um vor- og sumarkomu sem alltaf mátti merkja á því hvernig völlurinn grænkaði og blómstraði, og þegar hann var orðinn iðjagrænn var það eins og endanleg staðfesting á því að sumarið væri komið.

Kannski er ég í undirvitundinni hræddur um að ef völlurinn fari muni ekki lengur koma sumar á Akureyri. Það verður að minnsta kosti ekki nærri því eins greinilegt ef þetta stóra, græna svæði hverfur úr miðbænum.

Það hafa margar undarlegar hugmyndir komið fram um framtíðarskipulag Akureyrar á undanförnum árum, og vissulega er sú hugmynd að láta fótboltavöllinn í miðbænum víkja fyrir verslunarmiðstöð ein af þeim minna undarlegu. Og vissulega er skiljanlegt að áhugi sé fyrir því að nýta þetta svæði undir eitthvað sem skilar meiri tekjum en völlurinn gerir, ekki síst ef Þór og KA hafa mestan áhuga á að byggja upp sín eigin íþróttasvæði.

En ég segi eins og Oddur Helgi Halldórsson bæjarfulltrúi sagði í Morgunblaðinu á laugardaginn: Innst inni finnst mér að völlurinn eigi að vera áfram á sínum stað. Og það eru ekki "eintóm tilfinningarök" fyrir þeirri afstöðu að vilja halda í völlinn.

Ef til vill eru ekki fyrir því sérlega sterk peningaleg rök, en bæjaryfirvöld á Akureyri hljóta eins og önnur yfirvöld á Íslandi að fara að gera sér grein fyrir því að sífellt fleiri Íslendingar eru farnir að meta ýmis gæði ofar peningum. Nýlegt dæmi um það kom einmitt fram á Akureyri fyrir skemmstu, þegar Hólmkell amtsbókavörður og fleiri stungu upp á því að Akureyri yrði opinberlega lýstur hæglætisbær.

Við þetta má svo bæta, að það er nú ekki eins og Akureyri hangi á horriminni, og bæjarstjórnin hlýtur að hafa efni á að taka tillit til fleiri sjónarmiða en peningalegrar hagkvæmni þegar skipulag bæjarins er mótað. Meðal þess sem hægt er að byggja skipulagshugmyndir á eru heildarsvipur og saga þess sem skipuleggja á, hvort sem um er að ræða eitt hús eða heilan bæ. Einnig er vinsælt að læra af mistökum. Hvort tveggja má segja að eigi við um skipulag Akureyrar.

Einn af vinum vallarins, Jón Hjaltason sagnfræðingur, nefndi í Morgunblaðinu á laugardaginn að gildi vallarins væri ekki síst fólgið í því að hann væri mikilvægur þáttur í heildarsvip bæjarins. Með hvaða hætti er völlurinn slíkur þáttur? Til sanns vegar má færa að grænt hafi lengi verið einn helsti einkennislitur Akureyrar, enda er þetta gróðursælasti bær á landinu. Reykjavík, aftur á móti, er grá á litinn.

Fótboltavöllurinn í miðbænum er einn stærsti græni pensildrátturinn í þessum bæjarsvip, og af því að hann er í hjarta bæjarins má halda því fram að hann sé mikilvægari pensildráttur en jafnvel lystigarðurinn. Grænir reitir eru eitt helsta einkenni Akureyrar, ekki síður en kirkjan, gilið og Nonnahús. Það er því rétt að hugsa sig vandlega um áður en einn mikilvægasti græni reiturinn sem mótar þennan svip er upprættur.

Að nefna grænt í hjarta bæjarins leiðir svo hugann að öðrum rökum fyrir því að halda vellinum. Bókstaflegur miðpunktur Akureyrar, Ráðhústorgið, var grænn og mjúkur, og líkt og fótboltavöllurinn var torgið eins og lífræn árstíðaklukka sem sýndi litbrigði náttúrunnar mitt í steyptu borgarumhverfinu og markaði þannig sumarkomuna - og líka haustið. Á sólríkum sumardögum var hægt að sitja á blettinum, innan við lágt grindverk sem umlukti hann, líkt og í skjóli fyrir bílunum og öðrum ys og þys. Eins og fótboltavöllurinn var torgið einn mikilvægasti græni bletturinn í bænum. Hann er horfinn, og með honum hvarf mikið af karakter miðbæjarins. Það er óþarfi að halda áfram að fækka þeim reitum í miðbænum sem hafa verið helstu einkenni hans.

Kannski þykir einhverjum fáránlegt að segja mikilvægi knattspyrnuvallar í því fólgið að hann sé grænn reitur. Er mikilvægi vallarins ekki einfaldlega fólgið í því hvort hans er þörf til að spila á honum fótbolta? Með öðrum orðum, er mikilvægi hans ekki fyrst og fremst fólgið í hagnýtu gildi hans?

Um flesta knattspyrnuvelli mætti þetta áreiðanlega til sanns vegar færa, en ég held að þegar um völlinn á Akureyri er að ræða sé málið ekki lengur svona einfalt. Vegna staðsetningar sinnar og langrar sögu er hann orðinn að meiru en einungis fótboltavelli. Eins og Akureyrarkirkja er ekki bara einhver kirkja, og Súlur eru ekki bara eitthvert fjall. Völlurinn er eitt af helstu kennileitum bæjarins, og gildir þá einu hvort verið er að spila á honum fótbolta eða ekki. Reyndar er ég sannfærður um, að svo lengi sem völlurinn verður á sínum stað verður spilaður á honum fótbolti, þannig að hann mun líka halda hagnýtu gildi sínu.

Hafa verður í huga að helstu stoðir Akureyrar eru nú aðrar en þær voru fyrir ekki svo mörgum árum. Og þar með hefur sjálfsmynd bæjarins líka breyst. Akureyri er ekki lengur iðnaðarbærinn sem hún var á blómatíma Sambandsverksmiðjanna og KEA, og tími Akureyrar sem útgerðarbæjar er um það bil að renna út.

Núna er Akureyri fyrst og fremst þekkt sem skóla- og íþróttabær. Kunnustu "stofnanir" bæjarins eru líklega Háskólinn og Hlíðarfjall. Þessari breyttu sjálfsmynd fylgja breytingar á grundvallargildum, og þessi breyttu gildi verða að vera forsendur ákvarðana í skipulagsmálum.

Stórar fréttir

Viðhorf, Morgunblaðið, 13. febrúar, 2007.

Þetta byrjaði allt á fimmtudagskvöldið. Ég var nýbúinn að opna tölvuna þegar kunnuglegir hljómar bárust frá henni og rautt merki birtist á skjánum með orðunum "BBC News Alert". Síðan opnaðist lítill rammi með stórfréttinni.

BBC sendir ekki oft svona stórfréttatilkynningar, og þær snúast ætíð um sannkallaða stórviðburði eins og aftökuna á Saddam Hussein, mikið mannfall í tilræði í Bagdad eða framvindu mála fyrir botni Miðjarðarhafs.

En nú bar nýrra við: "Anna Nicole Smith látin, að því er lögmaður hennar segir," stóð í stórfréttarammanum undir merki BBC. Ég segi ekki að ég hafi gripið andann á lofti, en mér fannst þetta þó nógu merkilegt til að segja nærstöddum frá því.

Svo hvarflaði að mér sú hugsun að það væri út af fyrir sig merkilegt að sjálft BBC skyldi senda "news alert" um þetta. Rifjaðist upp fyrir mér þegar Associated Press og CNN sendu svipaða tilkynningu um að Britney Spears væri skilin. Merki um breytta tíma.

Það var ekki að sökum að spyrja. Fréttin sem mbl.is birti skömmu síðar um kvöldið um andlát Önnu Nicole var á svipstundu komin efst á listann yfir mest lesnu fréttirnar þar á bæ, og allan næsta dag sat hún sem fastast í efsta sætinu. Það sem meira var, þessi frétt var opnuð rúmlega helmingi oftar en næsta frétt á eftir, svo munaði á annan tug þúsunda opnana.

Ekki svo að skilja að þetta hafi komið á óvart. Fréttir af Hollywood-stjörnum og öðrum frægum stjörnum hafa lengi verið vinsælasta lesefnið á mbl.is, ásamt fréttum af heimssögulegum viðburðum, stórslysum og íþróttum.

Það hafa margir - til dæmis ötulir bloggarar - orðið til að hneykslast á þessum mikla áhuga lesenda á fræga fólkinu, ekki síst París blessaðri Hilton. Það sem Anna Nicole átti einmitt sameiginlegt með París var að hún var eiginlega ekki fræg fyrir neitt nema að vera fræg. Hún hafði ekki "afrekað" neitt - var til dæmis hvorki kvikmyndastjarna né íþróttastjarna, og ekki heldur af moldríkum komin.

Hún var bara venjuleg stelpa frá Texas sem varð stjarna, með einhverjum að því er virtist gjörsamlega óskiljanlegum hætti. Og áhugi íslenskra lesenda á dauða hennar - og öllum þeim frásögnum um líf hennar sem fylgt hafa í kjölfarið - hefur verið gríðarlegur. Ég er eiginlega viss um að fréttin um dauða hennar er einhver mest lesna frétt á mbl.is frá því mælingar hófust. Slagaði áreiðanlega hátt í fréttina um aftökuna á Saddam.

Kannski ekki skrítið að spurt væri í forundran: Hvernig má þetta vera? Ég verð að viðurkenna að í huganum spurði ég þessarar sömu spurningar. Svo fór að rifjast upp fyrir mér atriði úr sjónvarpsþættinum Boston Legal, þar sem ein aðalpersónan, lögfræðingurinn Alan Shore (leikinn af stakri snilld af James Spader), flutti varnarræðu fyrir fræga sjónvarpskonu sem sökuð var um að hafa drepið ágengan ljósmyndara (papparassa).

Í varnarræðunni sagði Shore frá rannsókn sem taugalíffræðingur hefði gert á öpum. Aparnir voru þyrstir. En þegar þeim var boðið að velja á milli þess að fá að svala þorstanum með uppáhalds kirsuberjasafanum sínum eða horfa á mynd af forustuapanum í flokknum þeirra - "fræga apanum" - vildu þeir miklu fremur horfa á myndina en svala þorstanum.

Þetta, sagði Shore, sýnir að stjörnudýrkun er öpunum eðlislæg. Heilinn í þeim er að einhverju leyti þannig úr garði gerður að þeir laðast af miklum krafti að "frægum öpum". Það sama á við um okkur mannfólkið, sem heillumst gjörsamlega af "frægu fólki".

Ég þurfti ekki að leita lengi á Netinu (ætli leitarorðin "celebrity" og "monkey" dugi ekki í Google) til að komast að raun um að þessi rannsókn var enginn uppspuni handritshöfunda þáttarins. Hún var í raun og veru gerð.

Taugalíffræðingur við Duke-háskóla í Bandaríkjunum gerði þessa rannsókn fyrir þrem eða fjórum árum á 12 rhesus-öpum, eins og til dæmis má lesa um í frétt frá árinu 2005 á vef ABC-sjónvarpsstöðvarinnar bandarísku. Niðurstöðurnar voru eins og fram kom í þættinum, að aparnir vildu fremur horfa á fræga apann en svala þorstanum. En aparnir höfðu engan áhuga á að horfa á myndir af einhverjum meðalapa.

Í frétt ABC var haft eftir líffræðingnum, dr. Michael Platt, að í augum apanna væri "frægur api" sá sem komist hefði til metorða. Og sá sem öðlast frægð og kemst til metorða hefur mat, völd og kynferðislegt aðdráttarafl; allt það sem hinir aparnir þrá umfram annað.

Það þarf kannski slatta af hugarflugi til að tengja þessa rannsókn á nokkrum rhesus-öpum við gríðarlegan áhuga heimsbyggðarinnar á bandarískri ljósku sem virðist ekki hafa unnið sér neitt til frægðar, en ég held samt að þetta segi talsverða sögu. Og þá skiptir engu máli hvers vegna stjarnan er fræg - hún er stjarna og þar með fer heilinn í okkur af stað, sama þótt okkur finnist það fáránlegt.

Það hafa margir, ekki síst síðan á fimmtudagskvöldið, hneykslast á þessum gríðarlega áhuga fólks á Önnu Nicole og París og öðru frægu fólki, og talið hann til marks um fádæma grunnhyggni og yfirborðsmennsku.

En ég held að aparannsóknin sé kannski vísbending um að þarna sé ekki um að ræða yfirborðsmennsku, heldur megi þvert á móti sjá þarna glitta í eitthvað sem býr djúpt í mannlegu eðli, sem rétt eina ferðina kemur aftan að manni.

Feneyjar Íslands

Viðhorf, Morgunblaðið, 6. febrúar 2007.

Þótt ég sjái ekki fram á að hafa nokkurntíma ráð á að flytja þangað sjálfur skal ég viðurkenna að mér fannst flott - næstum því spennandi - skipulagshugmyndin sem fjallað var um á baksíðu Morgunblaðsins á miðvikudaginn og sýndur uppdráttur af. Þannig að kannski eru eftirfarandi pælingar bara til orðnar vegna þess að ég er bitur yfir því að eiga enga möguleika.

Hugmyndin er altso að á uppfyllingu við Örfirisey verði til einskonar Miami Beach, með sex til átta hæða blokkum og einbýlishúsum sem rísa "beint upp úr sjónum". Innan um yrðu svo eflaust skemmtibátahafnir.

Björn Ingi Hrafnsson, formaður starfshóps borgarinnar um framtíð Örfiriseyjar, sagði í blaðinu að þetta væri spennandi tillaga sem byði upp á "flotta stemningu". Og Oddur Víðisson, framkvæmdastjóri Þyrpingar, sem lagði tillöguna fram, sagði að þarna skipti nálægðin við hafið öllu.

En spurningin er hvort sú nálægð verði kannski einum of mikil, og þá á ég ekki við ölduna sem getur orðið svo kraftmikil þarna að hún brýtur reglulega malbikaða göngustíginn meðfram grandanum og eys þangað hnullungum neðan úr fjöru.

Það sem ég á við eru öllu heldur tíðindin sem Morgunblaðið og allir aðrir helstu fjölmiðlar heims - nema í Kína, fréttist síðar - voru uppfullir af aðeins tveim dögum síðar, það er að segja skýrsla vísindanefndar Sameinuðu þjóðanna (IPCC) um hlýnunina í andrúmslofti jarðar og hugsanlegar afleiðingar hennar. Ein af þessum afleiðingum, sem reyndar hefur verið mikið rædd lengi, er hækkun yfirborðs sjávar.

Tölurnar sem vísindamenn hafa verið að leggja fram um þessa hækkun eru allt frá því að vera slíkar að maður ypptir bara öxlum, yfir í einhverja metra. Á föstudaginn, þegar IPCC-skýrslan var lögð fram, var haft eftir loftslagsfræðingi að ef ekki yrði dregið úr losun gróðurhúsalofttegunda hlyti svo að fara að Grænlandsjökull bráðnaði og þá myndi yfirborð sjávar hækka um einhverja metra.

Þá myndi ég ekki vilja eiga heima í Hólma-hverfinu í Örfirisey. Loftslagsfræðingurinn sem vitnað var í í fréttinni nefndi að afleiðingar hlýnunarinnar gætu orðið alvarlegar fyrir láglendi á borð við Flórída og Manhattan, mörg svæði í Vestur-Evrópu og Bangladesh, svo dæmi væru tekin.

Í sömu frétt frá AP var haft eftir öðrum vísindamönnum sem sátu í IPCC að eftir aðeins eina öld yrði yfirborð jarðar mjög frábrugðið því sem það er núna, allt vegna hlýnunar andrúmsloftsins, sem væri svo eindregin að það væru engar líkur á að hún myndi stöðvast.

Á föstudaginn birti The Guardian frétt um rannsókn sem birt var skömmu áður en skýrsla IPCC þar sem breskir loftslagsfræðingar héldu því fram að spár nefndarinnar um hækkun sjávarborðsins væru sennilega of jákvæðar. Rannsóknin sýndi að frá 1993 til 2006 hækkaði yfirborðið um 3,3 millimetra á ári að meðaltali, en í skýrslu IPCC frá 2001 var spáð hækkun um tæpa tvo millimetra. Samkvæmt þessu megi búast við því að fram til aldamóta geti hækkun sjávarborðsins numið allt að 88 sentímetrum. IPCC hefur aftur á móti aðeins spáð í mesta lagi 43 sentímetra hækkun. Í frétt Guardian kemur fram að verði hækkun sjávarborðsins svona mikil steðji hætta að bæði London og New York. Ættum við að bæta Reykjavík á listann?

En þetta hljómar alltsaman eitthvað svo fjarstæðukennt. Eru þetta ekki bara ýkjur í vísindamönnum sem vilja vekja athygli á sér og fá að verða frægir í sínar fimmtán mínútur? Ættu þessir "vísindamenn" ekki frekar að snúa sér að því að skrifa vísindaskáldsögur? Og eru það ekki bara stælar að fara að gera lítið úr glæsilegum hugmyndum um framtíðarskipulag Reykjavíkur með því að draga þær inn í loftslagshlýnunarþvargið?

Ég skal viðurkenna að kannski er ég að mála með helst til breiðum pensli, en ég held samt að úr þessum tveim fréttum sem birtust í sömu vikunni - um hugmyndirnar um framtíðarskipulag Örfiriseyjar og um skýrslu IPCC - megi þó lesa það, að hérna á litla Íslandi gengur lífið sinn vanagang líkt og við teljum að fréttirnar um það sem fjallað er um í skýrslunni séu okkur jafn óviðkomandi og fréttirnar um átökin fyrir botni Miðjarðarhafs.

Vissulega hafa allir íslenskir fjölmiðlar samviskusamlega fjallað um skýrsluna eftir að hún kom út, og loftslagsbreytingaspár hafa verið reglulega í fréttum um árabil, þar á meðal umfjöllun um spár um hækkun yfirborðs sjávar. En hérlendis hefur þetta eingöngu verið umræða - tal. Fjölmiðlar hafa alfarið haft málið á sinni könnu, og aðrir verið lausir allra mála, þar á meðal þeir sem sjá um skipulagsmál.

Með öðrum orðum, umræðan um loftslagsbreytingarnar - sem eru ekki bara einhver "framtíðarmúsík" heldur þegar byrjaðar - hefur enn ekki verið tekin alvarlega hérlendis. Spár um hækkandi hitastig og áþreifanlegar breytingar því samfara eru ekki teknar með í langtímaskipulagningu íslensks veruleika, og kannski verður Hólma-hverfið við Örfirisey alveg óvart líkara Feneyjum en Miami Beach þegar fram líða stundir.

En ég verð samt sem áður að viðurkenna að mér finnst þetta flott skipulagshugmynd, og ég væri alveg til í að flytja til Feneyja Íslands. En því miður held ég að það sé beinlínis rangt hjá Oddi hjá Þyrpingu að svona hverfi verði "ekki bara fyrir fólk yfir fimmtugu með peninga". Kannski ekki bara fyrir fólk yfir fimmtugu, en þetta verður alveg örugglega bara fyrir fólk með peninga.

Tombólubörn

Viðhorf, Morgunblaðið, 23. janúar, 2007.

Ég var einu sinni ljósmyndari á Morgunblaðinu, og meðal fastra liða í því starfi var að taka myndir af svokölluðum tombólubörnum. Það voru börn sem komu á ritstjórnina til að segja frá því að þau hefðu haldið tombólu - sem heitir víst hlutavelta á fínni íslensku - og fá tekna af sér mynd sem síðan var birt í blaðinu með texta þar sem fram komu nöfn barnanna og upphæðin sem þau höfðu safnað og hvað þau höfðu gert við ágóðann. Hann höfðu þau undantekningarlaust gefið Rauða krossinum eða einhverju öðru líknarfélagi.

Hvað er orðið af tombólubörnunum? Er Morgunblaðið hætt að birta myndir af þeim? Eða skyldu þau vera hætt að koma á blaðið? Vissulega hvarflar að manni að flutningar ritstjórnarinnar upp í Hádegismóa hafi gert krökkunum erfiðara fyrir, en eru engin börn og engar tombólur í Árbænum? Eða er ástæðan kannski einhver önnur?

Kona sem ég tek meira mark á en öðrum sagði mér að börn væru alls ekki hætt að halda tombólur, en hún hefði rökstuddan grun um að það væri ekki lengur Rauði krossinn eða slík líknarfélög sem nytu góðs af. Síðasta sumar hefðu börn meira að segja haldið fullt af tombólum í hverfinu okkar. Reyndar sagði hún að sér hefði sýnst síðastliðið sumar að börnin væru farin að færa út kvíarnar og stunda ýmsan verslunarrekstur, ekki síst að selja dótið sitt.

En það virtist vera af sem áður var með tilgang þessarar starfsemi. Konan sem ég tek meira mark á en öðrum sagðist hafa keypt eitthvað á tombólu í hverfinu okkar síðasta sumar og svo spurt krakkana sem héldu hana hvað þau ætluðu að gera við ágóðann. Það stóð ekki á svari: "Við ætlum að kaupa okkur tölvuleik."

Ég sé ekki alveg að það gengi upp að þessir krakkar færu upp í Hádegismóa á ritstjórn Morgunblaðsins og fengju birta af sér mynd í blaðinu með texta um að þeir hefðu haldið hlutaveltu og ágóðinn hefði verið svo og svo mikill og að krakkarnir væru þegar búnir að fara með hann í Skífuna og kaupa tölvuleikinn Flesheaters.

Getur verið að þetta sé helsta ástæðan fyrir því að myndir af tombólubörnum eru hættar að birtast í Morgunblaðinu, fremur en að börnin nenni ekki að leggja á sig að fara alla leið upp í Hádegismóa? Hvað segir Rauði krossinn, berst honum enn hagnaður af tombólum barna?

Ef það er nú rétt sem virðist mega álykta af ofanskrifuðu að börn séu einfaldlega hætt að gefa ágóðann af tombóluhaldi sínu og verslunarrekstri til líknarstarfsemi, fremur en að þau séu alveg hætt að stunda slíka starfsemi, blasir við sú spurning hvað valdi þessari hugarfarsbreytingu hjá börnunum. Svarið blasir reyndar líka við: Breytingar á þeim grundvallargildum sem ríkjandi eru í þjóðfélaginu. Samhjálpin hefur vikið fyrir sjálfshjálpinni.

Ég geri mér ekki alveg grein fyrir því hvort er horfið, tabúið á að einstaklingar sanki að sér miklum auðævum eða siðferðislega skyldan til að veita meðbræðrum sínum hjálp. Ég held þó að það sé fremur hið fyrrnefnda. Meira að segja Katrín Jakobsdóttir, væntanlegur þingmaður Vinstri grænna, sagði í sjónvarpi fyrir skömmu að það væri gott að bankarnir græddu mikið.

Siðferðisskylduboðið um að hjálpa þeim sem minna mega sín er líklega enn í gildi. Ef auðmenn hafa það í heiðri fá þeir siðferðislega heimild samfélagsins til sjálfsumbunar. En þar sem það er nú á almannavitorði að auðmenn greiða ekki lengur í sameiginlega þjóðfélagssjóðinn á formi skatta - þeir greiða einungis fjármagnstekjuskatt til málamynda - þurfa þeir að uppfylla þetta siðferðisskylduboð með öðrum hætti og verða að gera það sýnilega með því að fá fjölmiðla til að fjalla um það með áberandi hætti. Þetta fyrirkomulag virðist greinilega fengið að láni frá Bandaríkjunum, þar sem það hefur að margra mati gefið góða raun.

Hollenski viðskiptaráðgjafinn og sálgreinirinn Manfred Kets de Vries hefur haldið því fram að stór hluti efnaðra viðskiptajöfra sé ákaflega upptekinn af því að vinna sér inn það sem hann kallaði "éttu skít-peninga", það er að segja fjármuni sem þeir þurfi ekki að standa neinum reikningsskil á og geti ráðstafað eins og þeim sýnist án þess að kalla yfir sig skattayfirvöld eða samfélagsfyrirlitningu.

Til að eignast eitthvað sem um munar af "éttu skít-peningum" þarf maður fyrst að gjalda ríkissjóði og almenningsálitinu stórar fúlgur og þannig hefur fjármagnstekjuskattsfyrirkomulagið hérlendis að vissu leyti gert auðmönnum erfiðara um vik vegna þess að þeir hafa orðið að finna aðrar leiðir til að vinna sér inn "éttu skít-peninga".

Þetta eiga tombólubörn nútímans ef til vill eftir að læra. Að til að geta sett hundraðkall í sinn eigin tölvuleikjasjóð verða þau að gefa Rauða krossinum fjögur hundruð kall. Reyndar læðist að manni sá grunur að það séu ekki bara tombólubörnin sem eigi eftir að læra að feta þetta einstigi heldur hafi ýmsir fullorðnir nýríkir menn ekki enn áttað sig á þessu fyrirkomulagi og fari það sem kalla mætti "rússnesku leiðina", það er að segja að sanka að sér eins miklum auði og þeir framast geta og eru ósínkir á sjálfsumbunina, samanber Vladimír Pótantín, sem flutti George Michael og 40 manna fylgdarlið til Rússlands og greiddi honum sem svarar 234 milljónum króna - í beinhörðum peningum, að því er sagan segir - fyrir 75 mínútna einkatónleika á nýársnótt.

Áhrif bóka

Viðhorf, Morgunblaðið, 16. jan. 2007

Er Draumalandið einhver áhrifaríkasta bók síðari ára á Íslandi, eða öllu heldur sú umtalaðasta? Egill Helgason sagði í Silfrinu á sunnudaginn, þegar hann ræddi við Andra Snæ, að bókin væri ein sú áhrifamesta. Það má vera að svo reynist, en ég held að það sé fullsnemmt að fullyrða að svo sé.

Ekki svo að skilja að ég ætli hér að taka upp debatt við Egil. Alls ekki. Ég ætla frekar að nota orð hans - sem hann lét falla meira eins og almenna kynningu á bókinni frekar en útpælda greiningu á þjóðfélagslegri stöðu hennar - sem tylliástæðu til vangaveltna um greinarmuninn sem hér að ofan var nefndur, á áhrifum og umtali.

Maður skyldi ætla að þessi greinarmunur væri sjálfljós. Það sem hefur áhrif leiðir nauðsynlega til breytinga á ríkjandi ástandi (eða ríkjandi hugarfari), en það sem er umtalað leiðir ekki nauðsynlega neitt slíkt af sér. Samt held ég að þessu tvennu sé oft ruglað saman, og þá einkum með þeim hætti að umtal sé talið vera til marks um áhrif. Auðvitað er eðlilegt að mikið sé talað um það sem hefur í raun áhrif. En hér liggur einungis orsakasamhengi í aðra áttina (frá áhrifum til umtals) en ekki í hina (frá umtali til áhrifa).

Það er líklega rétt að ég taki fram strax, að sjálfur hef ég ekki lesið Draumalandið, þannig að ef einhverjum lesanda þessa pistils finnst að þar með sé ég ekki marktækur í nokkurri umræðu um bókina þá getur sá lesandi hætt núna.

En aftur að þessu með umtalið og áhrifin. Á því leikur enginn vafi að Draumalandið var einhver mest selda bók síðasta árs, og þótt hún hafi komið út snemma á árinu stóð hún sig með prýði í jólabókaflóðinu. Síðasta sumar varð ekki þverfótað fyrir henni í bókabúðum, og ekki varð þverfótað fyrir höfundi hennar í fjölmiðlum. Og svo má rétt nærri geta um fyrirferð hvors tveggja í kaffihúsasamræðum.

Í ljósi þeirrar gríðarlegu umræðu sem farið hefur fram um bókina mætti ætla að hér væri um að ræða rit sem hefði gerbylt lífsháttum og/eða hugsunarhætti íslensku þjóðarinnar. Og eins og ég sagði áðan, kannski á eftir að koma í ljós að bókin hafi gert það, en enn sem komið er situr kviðdómurinn að störfum.

Það var því ef til vill ekki undarlegt að Þröstur Helgason umsjónarmaður Lesbókar furðaði sig á því - og allt að því skammaðist út af því - einhvern tíma undir síðasta vor, að stjórnvöld skyldu þegja þunnu hljóði um bókina, miðað við hvað hún hefði selst vel og vakið mikið umtal.

En ég er ekki frá því að einmitt þetta - hvað bókin fékk góðar viðtökur strax í byrjun - megi hafa til marks um að hún muni lítil áhrif hafa. Allir þeir sem tóku henni svona vel voru þegar sammála því sem í henni stóð, og það voru svo margir þegar orðnir þessarar skoðunar áður en bókin kom út að hún rokseldist. Það er ekkert sem bendir til að hún hafi selst í stóru upplögum til þeirra sem voru alveg ósammála því sem í henni stendur.

Hún getur því varla breytt miklu, því að það hugarfar sem hún predikar er þegar orðið mjög útbreitt. En um leið er ekki að undra að hún hafi orðið gífurlega vinsælt "conversation piece". Bækur sem segja má að hafi haft áhrif hafa alltaf fallið í grýttan jarðveg til að byrja með.

Og ég veit ekki nema þessi margumrædda bók geti beinlínis orðið til að draga úr því sem henni mun vera ætlað að hvetja til, það er að segja samfélagslegrar ábyrgðar gagnvart umhverfinu. Fólk keppist við að tala um hana og hnykkir á með því að hún "veki mann svo sannarlega til umhugsunar". Maður getur beinlínis sýnt samfélagslega ábyrgð sína í verki með því einu að lesa hana, og að sama skapi er (að ýmissa dómi) beinlínis óábyrgt að lesa hana ekki.

Það er að segja, í staðinn fyrir að axla með áþreifanlegum hætti ábyrgð sína í umhverfismálum og hvetja aðra til að gera slíkt hið sama tekur maður sér Draumalandið í hönd og les frá upphafi til enda, lætur skína í ábyrgðartilfinningu með því að segja hvað bókin veki mann nú mikið til umhugsunar, og svo hvetur maður aðra til að gera slíkt hið sama - það er að segja lesa Draumalandið.

Bókin verður því að einskonar aflátsbréfi fyrir þá sem þykjast vita upp og sig og aðra einhverjar syndir gagnvart umhverfinu. Maður játar syndir sínar og gerir yfirbót með því að lesa Draumalandið. Jafnvel tvisvar ef syndirnar eru stórar.

Vissulega hafa sumir orðið til að andmæla bókinni, en ég held að þeir séu teljandi á fingrum annarrar handar sem það hafa gert. Og ekki hefur gagnrýni á hana orðið til að vekja svör. Því er ekki hægt að segja að bókin hafi orðið umdeild.

Það er svo sannarlega óhætt að fullyrða að Draumalandið sé umtöluð bók - líklega einhver sú umtalaðasta sem komið hefur út lengi. En það eru engar forsendur (enn sem komið er að minnsta kosti) fyrir því að segja að hún hafi orðið áhrifarík, og ekki eru heldur neinar vísbendingar um að hún sé umdeild. Þvert á móti bendir allt til að hún sé með öllu óumdeild, og það eitt út af fyrir sig er vísbending um að hún muni hafa lítil áhrif.

En það er ekki öll nótt úti. Bókin gæti enn átt eftir að hafa áhrif, það er að segja, valda breytingu á ríkjandi ástandi eða hugarfari. En slíkar breytingar verða ekki á einu sumri. Ef ungt fólk sem enn hefur ekki öðlast sterka sannfæringu les bókina kann hún að móta að einhverju leyti hugmyndir þess. Kannski einhverra sem síðar meir öðlast völd á Íslandi. Þá fyrst verður hægt að segja að Draumalandið hafi verið áhrifarík bók.

Síðasta setningin

Viðhorf, Morgunblaðið 9. jan. 2007

Þann 25. júní 1993 birtist á forsíðu Morgunblaðsins lítil frétt með fyrirsögninni: "Síðasta setning Fermats leyst". Í fréttinni sagði að breskur prófessor, Andrew Wiles að nafni, hefði fundið lausn á gátu sem mestu stærðfræðisnillingar hefðu glímt við án árangurs í 300 ár.

"Wiles flutti fyrirlestra um tilgátu Fermats á fundi með stærðfræðingum í Cambridge-háskóla nú í vikunni en það var þó ekki fyrr en í síðustu setningunni í síðasta fyrirlestrinum á síðasta degi, að hann opinberaði lausnina," sagði í fréttinni.

Þetta sumar hafði ég í fyrsta sinn verið ráðinn í afleysingar á erlendu fréttadeildinni á Morgunblaðinu og það er eins og mig minni að ég hafi fengið það verkefni að skrifa þessa frétt. Ég man það þó ekki nákvæmlega en ég man vel eftir því þegar þetta var rætt á fréttafundi.

(Og svo það fari nú ekki á milli mála var um að ræða Pierre de Fermat, franskan áhugastærðfræðing sem var uppi 1601-1665. Síðasta setningin hans, sem svo er nefnd, er sú fullyrðing að jafnan x n+y n=z n eigi sér enga jákvæða heiltölulausn ef n er stærra en 2).

Sem fyrr segir birtist þessi frétt á forsíðu en á þessum tíma voru eingöngu erlendar fréttir á forsíðu Morgunblaðsins og ekki er víst að nú myndi þessi frétt þykja nógu merkileg til að rata á forsíðuna. En hún átti svo sannarlega heima þar. Ég veit ekki hvort lesendur Morgunblaðsins hafa yfirleitt gert sér grein fyrir því hvað þetta var í rauninni risavaxin frétt. Svo mikið er víst að ég gerði mér enga grein fyrir því hvað þetta voru mikil tímamót.

En Adam var ekki lengi í Paradís.

Um það bil hálfu ári síðar, eða laugardaginn 11. desember 1993, birtist á forsíðu Morgunblaðsins önnur lítil frétt og sú hafði fyrirsögnina: "Síðasta setning Fermats enn óráðin". Ég veit fyrir víst að ég kom hvergi nálægt þeirri frétt, einfaldlega vegna þess að á þessum árum var ég bara sumarmaður á Morgunblaðinu.

Í þessari frétt kom fram, að áðurnefndur Andrew Wiles, hefði viðurkennt að endanleg sönnun á stærðfræðiráðgátunni sem hann hefði talið sig vera búinn að sanna ætlaði að láta standa á sér. "Í sumar var hann hylltur fyrir eitt mesta stærðfræðiafrek aldarinnar en síðan hefur tregða hans við að birta nákvæmar upplýsingar vakið gremju kollega hans," segir í fréttinni.

Og núna rétt fyrir jól kom út í lærdómsritaröð Hins íslenska bókmenntafélags íslensk þýðing Kristínar Höllu Jónsdóttur á bókinni Síðasta setning Fermats eftir Simon Singh, sem hefst í Cambridge í Bretlandi 23. júní 1993, eða daginn áður en fyrrgreind frétt Morgunblaðsins um hina meintu lausn gátunnar var skrifuð.

Í bókinni rekur Singh sögu þessarar frægustu ráðgátu stærðfræðinnar og glímu fjölmargra stærðfræðinga við hana. Það mætti kannski kalla þessa bók "fræðireyfara", því sagan er svo sannarlega reyfarakennd á köflum - og ekki síður drepfyndin stundum. Og maður þarf ekki að hafa hundsvit á stærðfræði til að njóta hennar.

"Verið var að flytja mikilvægasta stærðfræðifyrirlestur aldarinnar," byrjar Singh frásögn sína. "Tvö hundruð stærðfræðingar fylgdust með sem bergnumdir væru." En fyrsta kafla bókarinnar lýkur eins og þætti af sápuóperu í sjónvarpi: "En meðan gleðin réð ríkjum í Newton-stofnuninni bjóst ógæfan heiman að. Wiles naut stundarinnar en hvorki hann né aðrir viðstaddir gátu vitað um skelfinguna sem var í aðsigi".

Það kom sem sé á daginn, eins og Morgunblaðið greindi lesendum sínum samviskusamlega frá í desember 1993, að stærðfræðingar sem fengu það hlutverk að yfirfara sönnun Wiles, þóttust finna í henni bresti, og Wiles gekkst við því að þótt sönnun sín hafi fráleitt verið einföld væri málið jafnvel enn flóknara. Þó var ekki þar með sagt að lausn gátunnar væri endanlega runnin honum úr greipum - kannski var hægt að gera umbætur á sönnuninni þannig að gátan væri leyst. Tókst það?

Það þýðir ekki að leita svara við þeirri spurningu í gagnasafni Morgunblaðsins. Hafi Wiles eða einhverjum öðrum tekist að leysa þann vanda sem upp kom eftir að hann flutti sinn fræga fyrirlestur hefur Morgunblaðið að minnsta kosti ekki sagt frá því.

Ég skal viðurkenna að þótt ég geti ekki fyrir mitt litla líf munað hvort það var ég sem skrifaði forsíðufrétt Morgunblaðsins af fundinum fræga í Cambridge í júní '93 langar mig til að hafa skrifað hana. Vegna þess að hafi ég gert það get ég stært mig af því að hafa orðið þátttakandi (þó vissulega hafi hlutverkið verið agnarsmátt) í sögu þessarar alræmdustu þrautar stærðfræðinnar.

Og sú saga - eins og Singh rekur í bókinni - er ekkert smáræði. "Leitin að sönnun á síðustu setningu Fermats hefur kallað til leiks mestu gáfumenni undir sólinni, snúist um gífurleg verðlaun og valdið mönnum slíkri örvæntingu að til sjálfsvíga og einvíga hefur komið" (bls. 119).

Hvað lesendur Morgunblaðsins varðar er þeirri spurningu enn ósvarað hvort gátan um síðustu setningu Fermats hafi verið leyst. Sem þýðir í raun, að samkvæmt Morgunblaðinu er hún enn óleyst. En er hún það?

Vissulega er freistandi að nota þetta tækifæri hér í þessum pistli til að blanda sér aftur í söguna af þessari frægu gátu með því að segja lesendum nú frá því hvort hún hafi verið leyst eður ei. En ég ætla að standast þessa freistingu og benda þeim lesendum sem ekki vita svarið nú þegar á að lesa frekar bók Singhs.

Hvað er heilsufélagsfræði?

Lesbók, 4. des. 2006; um bókina Heilbrigði og samfélag; heilsufélagsfræðilegt sjónarhorn, eftir Hermann Óskarsson

Sú var tíðin að ef maður fann til einhversstaðar í skrokknum eða leið eitthvað undarlega fór maður til læknis, og hann skar úr um hvort maður var veikur eða ekki. Ef læknirinn fann ekkert að fór maður heim aftur með verkinn eða undarlegheitin óbreytt, en samt heilbrigður. Með öðrum orðum: Ef læknirinn fann ekkert að manni þá var ekkert að manni. Og ef ekkert var að manni, þá var maður heilbrigður. Það var því engu líkara en að læknirinn gæti með náðarvaldi sínu einu gert mann alheilbrigðan. Er nema von að læknar hafi verið - og séu ef til vill enn - einskonar hálfguðir?

Vísast hefur það þó ætíð verið og er jafnvel enn breytilegt frá einum lækni til annars og líka einum "sjúklingi" til annars hvort málum er svona háttað. Samt grunar mig að þetta hafi kannski verið algengara viðhorf en hitt hérna áður fyrr, en nú sé málum öðru vísi farið. Hvað hefur þá breyst?

Mestu hefur þar ráðið breyttur almennur skilningur á heilbrigðishugtakinu. Það er að segja, að vera heilbrigður er ekki það sama núna og það var fyrir einni öld, eða svo. Þessi breyting á hugtakinu hefur orðið með þeim hætti að merking þess hefur orðið margþættari og flóknari. Það er ekki einungis að upplifun einstaklingsins sjálfs á heilsufari sínu sé hluti af heilbrigði hans, allskyns ytri, félagslegir þættir eru orðnir liðir í heilbrigðinu.

Greining á þessum félagslegu þáttum og áhrifum þeirra á heilbrigði er viðfangsefni heilsufélagsfræðinnar, sem dr. Hermann Óskarsson, dósent í félagsfræði við Heilbrigðisdeild Háskólans á Akureyri, leitast við að útskýra í Heilbrigði og samfélag; heilsufélagsfræðilegt sjónarhorn. Margbreytileiki heilbrigðishugtaksins sést vel á mynd af "áhrifaþáttum" heilbrigðis á bls. 45, en auk sjúkdóma og læknavísinda hafa þættir eins og mataræði, stéttarstaða, fjármál, efnahagsástand, menning og jafnvel stefna stjórnvalda áhrif á heilbrigði.

Þá er til dæmis einnig nokkuð hjálplegur við útskýringu á viðfangsefnum Hermanns greinarmunurinn sem hann fær lánaðan hjá félagsfræðingnum David Field á sjúkdómum og veikindum. "Sjúkdómur" vísar "til læknisfræðilegrar túlkunar á meinafræðilegum afbrigðileika sem birtist sem röð vísbendinga og sjúkdómseinkenna" (bls. 33). Sjúkdómur er með öðrum orðum það sem er að í efnaferlum líkamans. "Veikindi", aftur á móti, vísa til upplifunar sjúklingsins sjálfs á ástandi sínu. Það er að segja, veikindi eru verkurinn sem maður finnur. Og eins og margir vita er engin trygging fyrir því að læknir geti linað verk.

Þetta er kennslubók og eðli málsins samkvæmt er í henni hafsjór fræðihugtaka. Því kann að verða villugjarnt fyrir lesandann nema hann njóti leiðsagnar kennara sem getur stýrt honum á helstu kennileiti. Ef til vill hefði verið til bóta ef höfundurinn hefði reynt að tálga hnitmiðaða skilgreiningu á heilsufélagsfræðinni strax í upphafi, til dæmis með því að útlista í sem fæstum orðum hvert viðfangsefni hennar er, fremur en að byrja á almennri útskýringu á félagsfræði og þoka sér svo smám saman að stað heilsufélagsfræðinnar innan hennar.

En það er á Hermanni að skilja að heilsufélagsfræði sé tiltölulega ný af nálinni, og það kann að vera óvinnandi vegur að skilgreina afdráttarlaust fræðigrein sem enn er að ná þroska og ávinna sér sjálfstæðan tilverurétt.

Um fjögur Lærdómsrit

Lesbók, 16. des. 2006

Hið íslenska bókmenntafélag gefur á þessu ári út fjórar bækur í flokknum Lærdómsrit, Játningar Ágústínusar í þýðingu Sigurbjörns Einarssonar, Um sársauka annarra eftir Susan Sontag í þýðingu Ugga Jónssonar, Um fagurfræðilegt uppeldi mannsins eftir Friedrich Schiller í þýðingu Arthúrs Björgvins Bollasonar og Þrastar Ásmundssonar og Síðasta setning Fermats eftir Simon Singh í þýðingu Kristínar Höllu Jónsdóttur.

Játningarnar skrifaði Ágústínus um aldamótin 400, og er þetta almennt talið eitt áhrifamesta trúarrit sem skrifað hefur verið. Í formála um guðfræði Ágústínusar segir Einar Sigurbjörnsson meðal annars að Ágústínus hafi haft ótvíræð áhrif á íslenska hugsun, og söguskoðun hans birtist í íslenskum miðaldabókmenntum. Ari fróði hafi verið undir áhrifum hans við ritun Íslendingabókar, og ræða Þorgeirs Ljósvetningagoða á þingi hafi verið mjög ágústínsk. Ágústínus mun hafa haft mikil áhrif á samruna forngrískrar heimspekihefðar og gyðing-kristilegrar trúarhefðar, en þessi samruni mótaði með afgerandi hætti hina vestrænu heimspekihefð.

Framan af eru Játningarnar átakamikil ævisaga, og munu hafa verið fyrsta sjálfsævisagan sem sögur fara af. Um leið er bókin lofgjörð til Guðs og heimspekileg greining á ritningunni og átök við spurningar á borð við tilvist Guðs og hvaðan illskan sé sprottin. Eftir því sem á líður, og Ágústínusi hefur tekist með Guðs hjálp að losna að mestu undan oki "óseðjandi fýsnar, sem var orðin mér vani og harðsnúinn, kveljandi löstur" (bls. 218) verður bókin hreinræktaðri heimspeki.

En þótt dragi úr hinu áþreifanlega drama verða átök hugans síst minni, og spurningarnar sem fengist er við alveg jafn afdrifaríkar. Þegar Ágústínus hafði náð að fóta sig í hinum líkamlega heimi snéri hann sér að hugarheiminum og skoðar hug sinn. En ekki í þeirri merkingu að hann velti fyrir sér hvaða skoðanir hann hafi, heldur þeirri hvað hugurinn sé. Minnið, segir hann til dæmis, er eins og magi hugans. Það er að segja, þangað safnast það sem síðan er unnið úr. Líkingar verða ekki snjallari eða skýrari.

En Ágústínus lætur ekki við það sitja að útskýra hugann með snjöllum líkingum, enda er hann fremur heimspekingur en skáld. "En ekki eru það hlutirnir sjálfir, sem inn [í hugann] fara, heldur myndir af því, sem skynjað er. Þær eru til taks, þegar hugsunin rifjar þær upp" (bls. 339). Og hvernig gerist þetta? "Að læra það, sem skynfærin skila ekki í myndum, heldur greinir hugurinn það eins og það er sjálft, er í því einu fólgið, að umhugsun tekur saman það, sem er fyrir í minni en sundurlaust, ósamið, og kemur því með einbeittu átaki þannig fyrir, að það sem var dreift og dulið í minni, verður tiltækt og auðfundið kunnugum hug" (bls. 343).

Þetta er hrein þekkingarfræði, og má meðal annars sjá þarna gerðan greinarmun á milli þess hvernig hlutirnir koma fyrir sjónir og þess hvernig eðli þeirra er. Þessi greinarmunur á rætur að rekja til Platóns, enda er Ágústínus jafnan flokkaður með svonefndum Nýplatónistum. Þótt Ágústínus þreytist ekki á að vegsama Guð og handleiðslu hans ofurselur hann sig ekki þessari handleiðslu heldur hefur fulla trú á sjálfum sér: "Og þennan kraft á hugur minn, hann er mér meðskapaður" (bls. 340). Hvaða "kraftur" er þetta sem hugurinn á? Það er skynsemin. Það er hún sem er manninum ásköpuð, þetta viskuljós, eins og Descartes kallaði hana síðar.

Þessi trú á tilvist og mátt mannlegrar skynsemi er grundvöllur vestrænnar heimspekihefðar, með viðkomu í ritum Descartes, Kants og Hegels, svo einhverjir séu nefndir, hefð sem enn er í miklum blóma þrátt fyrir sterka útúrdúra á borð við Nietzsche, Heidegger og póstmódernismann.

En leið Ágústínusar að þessum hreinræktuðu heimspekilendum var þyrnum stráð. Það verður að viðurkennast að frásögn hans af æsku sinni, vitsmunalegum bernskubrekum, stjórnlausum losta og ýmsum hormónastýrðum uppátækjum (þótt Ágústínus hafi náttúrulega ekki vitað að hormónar voru til) minnir stundum helst á viðfangsefni unglingabóka síðari ára, og þótt lesandinn velkist ekki í vafa um að höfundurinn segi í einlægni frá hugarvíli sínu og að því leyti sé þetta enginn skemmtilestur er frásögnin á köflum grípandi með svipuðum hætti og bersögul ævisaga.

Í þessum köflum bókarinnar er að finna svo skýra og beinskeytta greiningu á grunnhyggni og frægðarþrá (eða ætti maður kannski fremur að kalla það vitsmunalegan ungæðishátt?) að erfitt er að ímynda sér að það verði betur gert, og þessi greining á mikið og þarft erindi til samtímans. "Ég var villtur af oflæti og hraktist fyrir hverjum vindi" (bls. 152). Það sem hugur hins unga Ágústínusar stóð til var mælskulistin, og hann dáði mjög Híeríus, mælskumann í Rómaborg. Það er að segja, hann dáði lærdómsfrægðina sem Híeríus naut, því "aðallega stafaði þó álit mitt af því, að aðrir dáðu hann og báru hann lofi fjöllum hærra" (bls. 151).

En sá Ágústínus sem skrifaði Játningarnar er búinn að sjá í gegnum eigin grunnhyggni: "Ef sömu menn hefðu ekki lofað hann, heldur lastað, og lagt honum til lasts og hnjóðs það hið sama, sem þeir sögðu um hann, hefði ég ekki orðið hrifinn og heillaður af honum. Og þó hefði málefnum ekki verið á annan veg háttað né maðurinn sjálfur annar, heldur aðeins hugarfar sögumanna, það hefði eitt verið öðruvísi" (bls. 152). Þetta má svo sannarlega kalla skilmerkilega lexíu í gagnrýnni hugsun.

Um annan mann segir Ágústínus: "Þeir hugðu hann hygginn vitsmunamann, af því að þeim þótti gott að hlusta á hann" (bls. 170). En þó er alls ekki svo að skilja, að gott málfar og íburðarmikið sé skilyrðislaust til marks um innihaldsleysi. Og ruddalegt og brogað málfar er ekki ótvírætt einkenni sannleikans. Það er að segja, málfarið ræður engu um gildi þess sem sagt er. Þetta er líka lexía sem á brýnt erindi nú á tímum endalausra sjónvarpsumræðuþátta þar sem "munngolan blæs úr kverkum þeirra, sem halda sig hafa skoðanir" (bls. 152-3).

Ágústínus lýsir því af fyllstu einlægni hvernig hann naut þessa lífs til fulls, en þó hefur einhverstaðar búið með honum efi um gildi þess, því að hann áttar sig um síðir á því - fyrir tilstilli Guðs, eins og hann þakkar sífellt fyrir - hvernig hann hefur verið á valdi sjálfsins, og sett það ofar öllu öðru. Að öðlast trú á Guð er einmitt fólgið í því að losna undan valdi sjálfsins, og það gerist (ef það gerist) eftir að sjálfið hefur rekist á að það hefur takmarkanir. Það var Ágústínusi vel ljóst löngu seinna, þegar hann dásamaði mátt skynseminnar sem hann sagði sér meðskapaða, og orðaði svo hnyttilega: "En sjálfur skil ég ekki að fullu, hver ég er. Hugurinn er of þröngur til þess að rúma sjálfan sig" (bls. 340).

Það sem þessi setning tjáir er enn ríkt viðfangsefni heimspekinga, og til dæmis var vísindahyggja tuttugustu aldar harðlega gagnrýnd fyrir að gera ráð fyrir að allt mætti leysa með vísindalegum hætti. Þannig var bent á að hin vísindalega aðferð gæti ekki fært sönnur á eigin sannleiksgildi. Með öðrum orðum: Hin vísindalega aðferð er of þröng til að rúma sjálfa sig.

Þessi djúpu heimspekimið eru fjarri þeim sem Susan Sontag rær á í umfjöllun sinni um sársauka annarra. Það má reyndar segja að hún sé ekki að fjalla um sársauka annarra heldur myndir af honum. Í bókinni er síðasta stóra ritgerðin sem hún skrifaði, en hún lést í desember 2004. Þetta er sama viðfangsefni og hún fékkst við í þekktri bók frá 1976, Um ljósmyndun . Hverju skila ljósmyndir? Sýna þær veruleikann og er maður þá að bregðast við veruleikanum þegar maður bregst við ljósmynd? Eða eru ljósmyndir bjögun á veruleikanum og maður þar af leiðandi nauðsynlega ekki að bregðast við veruleikanum þegar maður bregst við ljósmynd?

Það eru ekki síður viðbrögð áhorfandans við ljósmyndum - og þá er Sontag fyrst og fremst að fjalla um fréttaljósmyndir, einkum stríðsljósmyndir - sem eru viðfangsefnið. Ef varlegt er að treysta ljósmyndunum, er þá óhætt að treysta tilfinningunum sem þær vekja? Hjálmar Sveinsson, sem skrifar formála að bókinni, hefur sagt að skrifum Sontags sé "ekki ætlað að sanna eitt eða neitt, né heldur að byggja smátt og smátt upp akademíska kenningu um veruleikann. Þeim er miklu fremur ætlað að opna augu lesendanna fyrir margbreytileika tilverunnar, fegurð listaverka og siðferðilegum vanda mannsins á ofanverðri tuttugustu öld" ("Er ástæða til að skrifa um ljósmyndir?" Lesbók, 11. mars 2006).

Samkvæmt þessu er Sontag ekki að boða neitt, þótt hún fjalli á gagnrýninn hátt um hlutverk ljósmynda og áhrif þeirra í samtímanum, en aftur á móti var Friedrich Schiller, samtímamaður Goethes, að setja fram fagurfræðikenningu sína og boða mikilvægi listarinnar og fegurðarinnar, og firringu mannsins frá náttúrunni vegna ofurvalds skynseminnar. Hann taldi nauðsynlegt að efla listræna reynslu til þess að maðurinn gæti orðið mennskur á ný.

Sagan um síðustu setningu Pierre de Fermat, sem var franskur stærðfræðingur á sautjándu öld, er af öðrum toga en þær þrjár bækur sem greint hefur verið frá hér að ofan. Þetta er saga um stærðfræðilögmál, manninn sem uppgötvaði það og átök annarra stærðfræðinga við það. Þetta er saga um leyndardóm, stærðfræðilega fullyrðingu sem uppgötvast á spássíu í bók eftir að maðurinn sem skrifaði hana er látinn. Á spássíunni segist höfundur fullyrðingarinnar hafa uppgötvað "dásamlega sönnun" á þessari fullyrðingu, en þessi sönnun komist ekki fyrir á spássíunni. Þá hefst leitin að hinum heilaga gral stærðfræðinnar, sönnuninni dásamlegu.

Að skipta um skoðun

Viðhorf, Morgunblaðið 19. des. 2006

Fjölskyldustefna fyrirtækja, eins og lesa mátti um í Morgunblaðinu á sunnudaginn, er mikilvægur liður í að tryggja réttindi barna til að búa við eðlilegt fjölskyldulíf, og líka er hún mikilvægur - ef ekki hreinlega mikilvægasti - liður í að tryggja rétt feðra til að ala upp börnin sín.

Það er mikilvægt að bæta þessu atriði við það sem haft er eftir Herdísi Þorgeirsdóttur á sunnudaginn, þar sem hún vitnar í Vegvísi Evrópusambandsins 2006-2011 sem kveður á um að miðað skuli að því "að konur séu efnahagslega jafn sjálfstæðar og karlar, það er að heimur þeirra og barna þeirra hrynji til dæmis ekki við hjónaskilnað, aukinni samræmingu vinnu og fjölskyldulífs, aukinni þátttöku kvenna við stjórnvölinn í viðskiptalífinu og samfélaginu, útrýmingu á kynbundnu ofbeldi og staðalímyndum og útbreiðslu jafnréttissjónarmiða utan Evrópu".

Að tryggja körlum jafnan rétt til að ala upp börnin sín er jafnframt virk aðferð til að auka möguleika kvenna á efnahagslegu sjálfstæði og aukna þátttöku þeirra í stjórnun fyrirtækja, að ekki sé nú talað um hvað það getur breytt miklu fyrir útrýmingu á kynbundnum staðalímyndum.

Það er nefnilega tilfellið að meginástæðan fyrir því að karlar njóta ekki í raun jafns réttar og konur til uppeldis barna eru fyrst og fremst kynjabundnar staðalímyndir - öðru nafni fordómar - sem standa mun fastari fótum í íslensku samfélagi en við viljum vera láta. Vegvísir ESB ætti auk þess sem að framan er talið að kveða á um mikilvægi þess að karlar hafi jafna réttarstöðu og konur til dæmis ef kemur til skilnaðar, en það er kunnara en frá þurfi að segja að við slíkar aðstæður er hætt við að heimur karla og barna þeirra hrynji vegna þess að þeir eru ekki með "forræðislegt sjálfstæði" (sbr. "efnahagslegt sjálfstæði" kvenna). Þeir eru í mörgum tilvikum háðir konunum hvað varðar forræði barnanna, rétt eins og margar konur eru háðar körlum hvað varðar efnahagslega afkomu.

Fjölskylduvæna stefnan sem öll fyrirtæki segjast nú fylgja í starfsmannamálum er áreiðanlega til bóta fyrir alla aðila, starfsfólkið og fyrirtækin, en engu að síður er við ramman reip að draga í þessum efnum, því að þótt auðvelt sé að tala gegn kynjabundnum staðalímyndum er erfiðara að uppræta þær í raun.

Fullyrt er í greininni í Morgunblaðinu á sunnudaginn að það sé ekki nauðsynlegt að fórna fjölskyldunni fyrir starfið. Ég veit að vísu ekki hvort þarna er um að ræða sannindi sem búið er að sýna fram á með afkomutölum fyrirtækja, eða hvort þetta er bara eitthvað sem allir myndu samþykkja í orði.

Hitt hef ég aftur á móti sterkan grun um, að þegar karlar eiga í hlut sé þetta allt annað en viðtekið viðhorf. Ég held að enn sé ákaflega útbreitt það viðhorf að karlmaður eigi að velja á milli þess hvort hann taki fjölskylduna fram yfir starfsframa, eða öfugt. Og sá sem velur fjölskylduna er ekki talinn efni í háttsettan stjórnanda. Ég leyfi mér að efast um að konur þurfi að velja á milli starfsframa og fjölskyldu með jafn afgerandi hætti og karlmenn. Maður sem hefur valið fjölskylduna er þar með búinn að gera sig "ósamkeppnishæfan", og maður sem er búinn að velja starfið hefur þar með afsalað sér möguleikanum á að geta, ef til þess kemur, orðið aðaluppalandi barnanna sinna.

Það eru til óteljandi dapurleg - jafnvel beinlínis sorgleg - dæmi um menn sem hafa látið undan óyrtri kröfu vinnuveitanda og vinnufélaga og í raun látið af hendi stórt hlutverk í fjölskyldu sinni til þess að finnast þeir ekki glata möguleikum og mannvirðingu í vinnunni.

Það sem er dapurlegast af öllu við þetta er að ástæðurnar fyrir þessu hafa ekkert með að gera hæfni þessara manna til að sinna vinnunni sinni, eða vanhæfni þeirra til að sinna uppeldi barnanna sinna. Þetta hefur ekkert með að gera áþreifanlega þætti, heldur eru meginástæðurnar fyrir þessu rótgrónar staðalímyndir sem teknar eru sem óumflýjanlegur sannleikur. Með öðrum orðum, þetta sorglega hlutskipti alltof margra manna er til komið vegna fordóma og úreltra viðhorfa bæði þeirra sjálfra og vinnuveitenda þeirra, og ekki síður samfélagsins í heild. (Að ógleymdri heimskulegustu ástæðunni, sem engu að síður ræður kannski meiru en mann grunar: Þörf manna fyrir metorð og vald.)

Tökum svo eitt einfalt dæmi um gömul viðhorf sem enn standa djúpum rótum: Að kona taki sér frí úr vinnu til að sinna veiku barni þykir sjálfsagt mál. (En gleymum því ekki að um leið þykir sjálfsagt mál að hún sé með lægri laun en karlmaður.) Að karlmaður taki sér frí úr vinnu til að sinna veiku barni þykir ekki sjálfsagt mál. Aftur á móti er alveg sjálfsagt að karlmaður taki sér frí úr vinnu til að vera við jarðarför. (En án þess að þar með þyki sjálfsagt að hann hafi lægri laun en þeir sem aldrei fara á jarðarfarir.) Af hverju jarðarför en ekki veikindi barns? Við þessari spurningu er ekki til neitt skynsamlegt svar. Þetta er bara svona. Þetta er eitt lítið dæmi um birtingarmynd djúpstæðra viðhorfa, svo djúpstæðra að það má kalla þau lífsviðhorf. Slík viðhorf eiga sér oft ekki neina skynsamlega skýringu, og það eru þau sem erfiðast er að breyta. Jafnvel má halda því fram að það sé hreinlega ekki hægt að breyta þeim með handafli. Það eina sem hægt er að gera er að bíða eftir því að þau breytist.

Er það ekki dapurlegra en orð fá lýst að réttindi og velferð barna séu fyrir borð borin vegna þess að fólk þorir ekki - eða kann ekki - að skipta um skoðun?

Hollur skyndibiti

Viðhorf, Morgunblaðið, 12. des. 2006

Það er ekki auðvelt að vera á móti Latabæ á Íslandi, segir Dagný Kristjánsdóttir í grein sinni í nýjasta hefti TMM. En eins og fræðingi sæmir nálgast hún viðfangsefnið á gagnrýninn hátt, og því er óhjákvæmilegt að tónninn í greininni verði dálítið neikvæður. En Dagný fer afskaplega varlega í neikvæðnina, sem er vissulega skiljanlegt því að það er hárrétt hjá henni að það er ekki auðvelt að vera á móti Latabæ. Svolítið eins og að vera á móti góðu veðri. Eða jólunum. Maður sem er á móti Latabæ stimplar sig ekki aðeins sérvitring heldur liggur við að hann geri sig útlægan úr íslensku samfélagi, svo einróma hefur lofsöngurinn um Latabæ verið frá upphafi.

En um leið og það er skiljanlegt að Dagný sé varkár í gagnrýninni er það dálítið leiðinlegt því að einmitt vegna þess hve eindregið lof og samþykki Latibær hefur hlotið væri ekki bara gaman að sjá öndverða skoðun heldur má halda því fram að það gæti verið hollt. Jafnvel djöfullinn þarf jú sinn málsvara. Samt er vissara að fara varlega í því, og Dagný lætur duga að vitna í ritdóm Jökuls Valssonar um Latabæjarbækurnar í Kistunni, þar sem ekki var hikað við að vera neikvæður og fara jafnvel út í persónulegt skítkast í garð Magnúsar Schevings. Þessar tilvitnanir sem Dagný hefur með þjóna ef til vill ágætlega sem dæmi um hversu illa getur farið þegar fræðingar missa stjórn á skapvonsku sinni.

Ætli sé þá ekki betra að láta duga að rýna í viðfangsefnið á hlutlausum nótum, draga fram dýpri anga þess og til dæmis tengsl við hefðir. Dagný fitjar reyndar tvisvar, að minnsta kosti, upp á slíkum öngum, en því miður lætur hún þá niður falla. Í byrjun greinarinnar rekur hún þróun hugmyndarinnar um barnið, og vitnar til dæmis í þá Rousseau og Locke, en sá fyrrnefndi hafði þá hugmynd að börn væru að upplagi hrein og óspillt, og það væri mannlífið sem gerði þau ómöguleg. Þekkingarfræði Lockes byggðist svo á þeirri grundvallarhugmynd að mannshugurinn væri í upphafi eins og óskrifað blað, sem lífið risti síðan rúnir í og mótaði þannig manninn. Það er alveg óljóst hvort þessar hugmyndir sem Dagný ver dágóðu rými undir hafa nokkuð að segja fyrir greiningu hennar á Latabæ. Að vísu hafa báðar þessar kenningar verið hraktar fullkomlega, og sýnt fram á að skapferli og persónuleiki er að miklu leyti meðfæddur og arfgengur, þannig að Rousseau og Locke duga vart sem rök gegn nokkrum hlut lengur.

Dagný greinir líka einskonar ættarsögu Latabæjar, það er að segja sýnir fram á hvernig sögurnar tilheyra aldagamalli hefð "fyrirmyndar- og viðvörunarsagna átjándu og nítjándu aldar þar sem afar neikvæð mynd af barninu er lögð til grundvallar sögunum sem sagðar eru" (bls. 7). Þetta er skemmtileg greining, en því miður gerir Dagný sér ekki mikinn mat úr henni. Bendir til dæmis ekki á neinar athyglisverðar hliðstæður með persónum Latabæjar og persónum þessara viðvörunarsagna fyrri alda.

Tvennt í viðbót: Dagný bendir á að foreldrar barnanna í Latabæ séu hvergi nálægir, og mér fannst við lestur greinar hennar að hún væri ósátt við það. Hún nefnir að í barnabókum leiki foreldrar yfirleitt stór hlutverk. En það er ef til vill tímanna tákn að foreldra verði hvergi vart í Latabæ. Maður les varla svo viðtal við sálfræðinga og kennara nútildags að þeir fari ekki mörgum orðum um það að svo virðist sem foreldrar gefi börnum sínum alltof lítinn tíma. Og það læðist að manni sá grunur, að mjög mörg þeirra barna sem sitja við sjónvarpið að horfa á Latabæ á laugardagsmorgnum sitji þar ein, og foreldrar þeirra séu órafjarri í draumalandi. Kannski gaf það einu sinni raunsæja mynd af veruleikanum að foreldrar væru nærri í barnabókum, en sennilega er nú öldin önnur og fjarvera foreldra í Latabæ nær raunveruleikanum.

Dagný virðist einnig vera fremur ósátt við að Latibær sé búinn til í samræmi við þá stefnu að ánægja áhorfendanna, í þessu tilviki barnanna, sé notuð sem mælistika á hvernig efnið er unnið. "Sálfræðingar og menntunarfræðingar hafa alltaf lagt megináherslu á þroska- og þekkingarfræðilegt gildi leikja og leikfanga, hvort leikurinn víkki sjóndeildarhring barnsins og kenni því eitthvað nýtt um heiminn og tilveruna," segir hún - svolítið eins og hún væri fremur hlynnt því - á bls. 14. En Latibær hefur reyndar mjög afdráttarlausan boðskap að flytja og gerir mjög eindregna tilraun til að reyna að fá áhorfendur til að sjá hlutina frá nýju sjónarhorni. Eins og til dæmis með þeim orðaleik að kalla grænmeti "íþróttanammi", og reyna þannig að sýna grænmetið í alveg nýju ljósi. Meginboðskapur Latabæjar er alveg nauðaeinfaldur: Maður á að iðka íþróttir. "En verður það gert með enn einum afþreyingarþættinum og fjölmörgum fylgihlutum?" spyr Dagný á bls. 21. Er þetta ekki "ódýr lausn á mjög alvarlegu og dýru vandamáli"?

Án þess að ég hafi sérstaklega verið ráðinn fjölmiðlafulltrúi Latabæjar ætla ég að leyfa mér að efast um að framleiðendur þáttanna telji sig vera að bjóða allsherjarlausn á vandanum. Ég held að það geti bara vel verið að þeir séu í fyllstu einlægni að leggja fram sinn túkall, og þykist ekki vera að gera neitt meira. Þannig að ég veit ekki nema Dagný sé þarna að seilast of langt í gagnrýninni.

Titillinn á grein Dagnýjar, "Latibær er skyndibiti", er grípandi, en hvergi í greininni er þessa fullyrðingu að finna, né útleggingu á henni. Kannski á titillinn að vera einskonar lykill að greininni, súmmera upp boðskapinn í henni, eins og ljóðskáld gerðu gjarnan hér í eina tíð er þeir gáfu ljóðum sínum nöfn. Það má vera að þetta sé rétt hjá Dagnýju, en gleymum því þá ekki að það er einn nammidagur í viku. Jafnvel hörðustu næringarfræðingar eru til í að leyfa það. Sumir segja meira að segja að nammi einu sinni í viku sé hollt.