Viðhorf 31. mars: Mikilvægt verkfæri

Umræðan sem staðið hefur undanfarið um tvítyngi á sér ýmsar hliðar og því er hægt að nálgast hana á marga vegu. Raunin hefur enda orðið sú, að allmargir hafa tekið þátt í umræðunni og kannski svolítið hver frá sinni hlið. Þá vill auðvitað brenna við að menn átti sig ekki á því hvað hinir eru eiginlega að fara. En ekki er þar með sagt að framlag þeirra sé ógilt.

Gauti Kristmannsson lét sér engu að síður sæma, í grein sem hann skrifaði í Lesbók 4. mars, að dæma umræðuna alla á einu bretti "undarlega". Að því er virtist helst á þeirri forsendu að ekki hefðu eiginlegir sérfræðingar eins og hann sjálfur tekið þátt í henni og skilgreint hana. Mig grunar að Gauti hafi ekki áttað sig á því að umræðan á sér fleiri hliðar en bara þá sem hann sjálfur vill nálgast hana frá. Kannski er þetta algeng blinda hjá sérfræðingum og ef til vill er hún bara það sem kalla mætti mannlegi þátturinn í umræðunni. Gerir hana að vísu flóknari en ella, en mannlegu þættirnir vilja jú einmitt vera þeir þættir sem flækja málin.

Í Viðhorfi 9. mars gagnrýndi ég Gauta fyrir að vilja dæma undangengna umræðu dauða og ómerka. Hann svaraði mér í grein á miðopnu Morgunblaðsins fimmtudaginn 23. mars og sakaði mig um orðhengilshátt - að hafa hengt mig á eitt orð í grein hans, nánar tiltekið orðið "uppfinning", og bendir á að hann hafi ekki verið að meina það bókstaflega. Ég myndi drepa lesendur úr leiðindum ef ég færi að elta ólar við útúrsnúninga Gauta á máli mínu, þannig að ég sleppi því. En ef ég hef lesið Gauta rétt er afstaða hans í tvítyngisumræðunni þessi: Íslendingar geta ekki orðið tvítyngdir vegna þess að hér eru ekki fyrir hendi nauðsynlegar forsendur fyrir því að börn læri ensku með sama hætti og þau læra íslensku, það er, á heimilinu og í leikskólunum. Þar af leiðandi er tómt mál að tala um að gera íslendinga tvítyngda.

Af þessu má sjá að Gauti gengur út frá ákveðnum skilgreiningum á því hvað tungumál er. Gott og vel, maður verður alltaf að gefa sér ákveðnar forsendur þegar maður tekur afstöðu. En um leið verður að viðurkenna rétt annarra til að ganga út frá öðrum forsendum, og það er ekki hægt að segja einfaldlega að þeir sem ganga út frá öðrum forsendum en maður sjálfur hafi ekki þekkingu til að taka þátt í umræðunni.

Spurninguna um skilgreininguna á því hvað tungumál er má kalla heimspekilega hlið tvítyngisumræðunnar. Nú má vera að Gauti krossi sig og frábiðji sér heimspekilega umræðu, og það er ekki nema sjálfsagt af minni hálfu að hætta að ræða málið við hann. En ég vona að hann umberi smá heimspeki: Það er umdeilt hvernig skilgreina beri tungumál. Ein leiðin hefur verið sú sem Gauti útskýrir þannig að tungumál sé "aðgangur að menningarveruleika". (Í fyrri greininni talaði hann reyndar um aðgang að heiminum, sem mér fannst óskiljanlegt orðalag og hættulega nálægt einhverskonar hughyggju að hætti Berkeleys, en "aðgangur að menningarveruleika" finnst mér miklu betra og skiljanlegra). Þessa skilgreiningu aðhyllast margir og það má færa fyrir henni góð og skiljanleg rök. Svo er til önnur skilgreining, sem ég í Viðhorfinu 9. mars eignaði Wittgenstein. Hún er fólgin í því að líkja málinu við verkfærasett. Þessi skilgreining hefur ekki síst þann kost að vera blátt áfram og auðskiljanleg.

Ég held að Gauti sé fullfljótur að hafna algerlega verkfærasettsskilgreiningunni. Það er auðvelt að sjá að tungumálið er að nokkru leyti eins og verkfærasett. En um leið er það líka, eins og Gauti segir, aðgangur að menningarveruleika. Ég held að þessar tvær skilgreiningar geti farið saman. Það má færa rök fyrir báðum og andæfa báðum kröftuglega. Ég benti á ýmsar leiðir til þess í Viðhorfinu 4. mars, og þess vegna virðist Gauti halda að ég hafi farið "heljarstökk" í röksemdafærslunni, komist í mótsögn við sjálfan mig og fleira fráleitt.

Ef verkfærasettsskilgreiningunni er ekki fortakslaust hafnað heldur höfð með í svolítið víðtækri og margþættri skilgreiningu á tungumálinu breytast um leið forsendur fyrir tvítyngi. Það er til dæmis hægt að tala um að maður sé tvítyngdur þótt maður hafi ekki "nema" það sem kalla mætti "verkfærasettsþekkingu" á einu tungumáli, en um leið "menningarveruleikaþekkingu" á öðru máli.

Og mér er nær að halda að upphafið á allri tvítyngisumræðunni - hugmyndir einhverrar nefndar Viðskiptaráðs Íslands - hafi eiginlega snúist um eitthvað í þessa veruna. Að það væri æskilegt að stuðla að því að Íslendingar öðluðust einhverskonar "verkfærasettsþekkingu" á ensku.

Þeir sem hafa hvað kröftugast andmælt hugmyndum Viðskiptaráðsnefndarinnar hafa aftur á móti að því er virðist gengið út frá því að um væri að ræða að Íslendingar fengju "menningarveruleikaþekkingu" á ensku, og hafa hafnað öllu tali um verkfærasettsþekkingu sem "pidgin-máli" og ekki "eiginlegu máli".

En slík höfnun er óþarfa hindrun í samskiptum fólks af ólíkum menningarheimum. Verkfærasettsskilgreiningin á tungumálinu verður einmitt þeim mun mikilvægari og hjálplegri eftir því sem samskipti fólks af ólíkum menningarheimum færast í vöxt og æskilegt verður að auðvelda slík samskipti og forðast að þau breytist í illvígar deilur. Og enska er einmitt eitt mikilvægasta og skilvirkasta verkfærið sem við höfum aðgang að til að auðvelda samskipti ólíkra menningarheima.