Óþægilegar niðurstöður

Viðhorf, Morgunblaðið 15. ágúst, 2007

Samfélagsleg fjölbreytni dregur úr samfélagslegri þátttöku, dregur úr trausti manna í millum, dregur úr kjörsókn og framlögum til líknarmála. Með öðrum orðum, samfélagsleg fjölbreytni - hvort heldur af þjóðerni eða kynþáttum - veldur því að fólk dregur sig inn í skelina. Í stað þess að fara út meðal samborgara sinna situr það heima og horfir á sjónvarpið.

Þetta eru helstu niðurstöður ítarlegrar rannsóknar sem bandaríski stjórnmálafræðingurinn Robert Putnam hefur birt, og blaðið Boston Globe (boston.com) sagði frá fyrr í mánuðinum. Niðurstöður Putnams eru í samræmi við niðurstöður sífellt fleiri rannsókna er benda til að eftir því sem fjölbreytni samfélagsins vex - eftir því sem íbúarnir koma úr fleiri áttum - því minni líkur séu á að fólk láti sig varða sameiginlega hagsmuni.

Niðurstöður rannsóknar Putnams, og væntanlega fleiri rannsókna, stangast á við báðar kenningarnar sem hingað til hafa verið helstar í þessum efnum. Annars vegar þá, að eftir því sem samskipti fólks af ólíkum þjóðernum og kynþáttum aukist, því meiri skilningur og samstaða ríki meðal þess; og hins vegar þá, að aukin samfélagsfjölbreytni leiði til spennu og átaka milli samfélagshópa. Þessar kenningar hafa verið kallaðar "sambandskenningin" og "átakakenningin".

Haft er eftir Putnam í Boston Globe, að í samfélögum þar sem fjölbreytni íbúanna - af þjóðerni og kynþáttum - er mikil myndist hvorki náin tengsl milli ólíkra þjóðernis- og kynþáttahópa né skapist mikil átök milli þessara hópa. Fólk einfaldlega hafi tilhneigingu til að halda sig innan síns hóps, en jafnvel dragi úr trausti og samskiptum innan hvers hóps fyrir sig. Þannig að það dragi úr öllum samskiptum, og fólk dragi sig inn í sína eigin skel.

"Fjölbreytni, að minnsta kosti til skemmri tíma litið," hefur blaðið eftir Putnam, "virðist höfða til skjaldbökunnar í okkur öllum." Hann segist hafa tekið tillit til allra hugsanlegra og óhugsanlegra óvissuþátta, og margoft farið yfir niðurstöðurnar áður en hann birti þær (í júníhefti tímaritsins Scandinavian Political Studies), vegna þess að hann hafi gert sér grein fyrir því hversu eldfimar þær myndu verða.

Putnam þessi er prófessor við ekki ómerkari stofnun en Harvard-háskóla, og mun ekki vera neinn íhaldsmaður í samfélagsmálum, heldur þvert á móti frjálslyndur og eindreginn talsmaður samfélagslegrar fjölbreytni. Hann segist hafa óttast að niðurstöðurnar yrðu túlkaðar á þá lund að þær bendi til að kynþáttahyggja sé af hinu góða.

Hann segir niðurstöður rannsóknarinnar engu hafa breytt um sannfæringu sína í þeim efnum. Samfélagsleg fjölbreytni sé einfaldlega krefjandi verkefni sem takast verði á við. Einhverjir fræðingar munu hafa orðið til þess að gagnrýna Putnam fyrir það að grein hans um niðurstöðurnar væri ekki óhlutdræg útlistun heldur tæki hann afstöðu í henni, og það eigi fræðimenn ekki að gera í fræðaskrifum.

Í Boston Globe kemur enn fremur fram, að aðrar rannsóknir hafi sýnt að samfélagsleg fjölbreytni auki framleiðni og nýsköpun, eins og glöggt megi sjá í stórborgum á borð við London og New York, þar sem fjölbreytni samfélagsins er hvað mest, og nýsköpun í framleiðslu er einnig hvað mest - en um leið má kannski segja að í stórborgum sé samkenndin meðal fólks hvað minnst.

Blaðið hefur eftir Scott Page, stjórnmálafræðingi við University of Michigan, að á vinnustöðum þar sem mikillar sérþekkingar sé krafist komi í ljós kostir þess að fólk af ólíkum toga hugsi hvert með sínum hætti. Það sé ögrandi og krefjandi að vinna með fólki sem hugsi öðru vísi en maður sjálfur, en einmitt þess vegna leiði fjölbreytnin til aukinnar framleiðslu og nýbreytni. Þegar ólík viðhorf blandist saman verði til ný.

Eru niðurstöður þessara manna, Putnams og Page, og annarra sem rannsakað hafa samfélagsfjölbreytni rök með eða á móti fjölmenningarsamfélögum á borð við það sem er að verða til hér á Íslandi? Um það verður ekkert fullyrt, að minnsta kosti ekki í ljósi einnar blaðafregnar af þeim. Ég verð að viðurkenna að ég hef alltaf verið eindreginn fylgismaður "sambandskenningarinnar" um áhrif samfélagsfjölbreytni, þannig að mér þykja niðurstöður Putnams ekkert alltof uppörvandi.

En það verður að slá að minnsta kosti einn, almennan varnagla í sambandi við þær, og hann er sá, að rannsóknina gerði hann í Bandaríkjunum, og það er ekki víst að fjölmenningarsamfélagið þar sé sömu gerðar og önnur slík samfélög. Þess vegna verður að hafa varann á þegar niðurstöður rannsóknar Putnams eru heimfærðar upp á önnur lönd en Bandaríkin.

Bandarísku samfélagi er stundum líkt við deiglu, þar sem ólíkir samfélagshópar eiga að bræðast saman í einn. Ókostinn við þetta segja sumir vera þann, að fólki finnist það vanta samfélagslegar rætur sem eru nauðsynlegar fyrir sterka sjálfsímynd - og svar við grundvallarspurningunni: Hver er ég?

Norðan landamæranna, aftur á móti, í Kanada, er fjölmenningarsamfélagið hugsað lítið eitt öðruvísi og gjarnan líkt við mósaík, þar sem lögð er áhersla á að ólíkir samfélagshópar fá að halda mörkum sínum og einkennum. Aftur á móti blandast hóparnir á almennum vettvangi, ekki síst í háskólum og í atvinnulífinu, einmitt þar sem rannsóknirnar sýna að fjölbreytni er tvímælalaus kostur.

Það er ekkert sem bendir til annars en að rannsóknir og niðurstöður Putnams séu áreiðanlegar og marktækar. Þess vegna verður ekki hjá því komist að horfast í augu við að niðurstöðurnar eru óþægilegar. Nema auðvitað ef manni er illa við fjölbreytni og fjölmenningu, þá getur maður fundið talsvert púður í þeim.

Á valdi fúlmenna

Viðhorf, Morgunblaðið 8. ágúst, 2007

Ég get ekki annað en verið ósammála frænda mínum, Oddi Helga Halldórssyni, bæjarfulltrúa á Akureyri, um að það hafi verið misráðið að banna fólki á aldrinum 18-23 ára aðgang að tjaldstæðum í bænum um verslunarmannahelgina. Það má vissulega til sanns vegar færa að þetta hafi verið róttækar ráðstafanir, en það má líka færa sterk rök fyrir réttmæti þeirra.

Oddur sagði að það ætti að bjóða alla velkomna til bæjarins. Og svo undarlega sem það kann að hljóma var það einmitt tilgangurinn með banninu að gera bæinn aðlaðandi fyrir sem flesta um verslunarmannahelgina. Reynsla undanfarinna ára hafði nefnilega leitt í ljós að um þessa helgi tókst tiltölulega fámennum minnihluta að breyta bænum í hálfgert átakasvæði sem ekki var sérlega notalegt að heimsækja.

Þessi fámenni minnihluti var að sjálfsögðu ekki allir Íslendingar á aldrinum 18-23 ára. Einungis hluti þessa aldurshóps - og þar að auki líklega aðeins lítill hluti - sá um að koma óorði á hópinn allan. Ekki nema von að fólk á þessum aldri hafi sumt hvað brugðist ókvæða við og fundist fjölmiðlar stimpla hópinn allan drykkjusvola og afbrotamenn.

Það eru reyndar ýkjur að fjölmiðlar hafi gerst sekir um slíka fordóma; vissulega hafa fjölmiðlar lengi tíðkað að fjalla um drykkjulæti og dólgshátt ungs fólks, en hlutfallslega ekkert umfram það sem fjallað hefur verið um dólgshátt og drykkjulæti fólks yfirleitt.

Hafi fjölmiðlar fjallað oftar um drykkju ungs fólks en miðaldra er það einfaldlega vegna þess að drykkja ungs fólks er tíðari og líklegri en drykkja annarra aldurshópa til að fara þannig úr böndunum að það verði öðru fólki til ama, og jafnvel tjóns.

Það unga fólk sem kveinkaði sér undan því að vera borið tilhæfulausum sökum hefði ekki átt að skella skuldinni á fjölmiðla heldur þá jafnaldra sína sem með virðingarleysi fyrir rétti fólks til að fá frið kemur óorði á allan aldurshópinn. Það er jú þekkt staðreynd að óeirðaseggir og hávaðamenn, jafnvel þótt þeir séu ekki nema einn eða tveir, geta með látum sínum náð stjórn á stórum hópi í kringum sig, og þannig mótað ímynd hópsins alls út á við.

Það unga fólk sem ekki er með dólgshátt og drykkjulæti verður einfaldlega að gæta þess að "hinir seku" verði ekki allsráðandi í hópnum. En þetta er vissulega ekki auðvelt, eins og þeir vita sem kynnst hafa. Þeir sem eru hávaðasamir, frekir og veigra sér ekki við fantabrögðum eiga jafnan auðvelt með að komast til áhrifa innan hóps þar sem metorðastiginn er ekki mannaður með lýðræðislegum hætti.

En þeir sem vilja forðast hávaða, dólgslæti og fantabrögð, og finnst óþægilegt að vera frekir, eiga aftur á móti enga möguleika á að fá nokkru ráðið innan slíks hóps, og þeir reyna frekar að híma í höm á meðan óveðrið geisar í þeirri von að flugnahöfðingjarnir annaðhvort misstígi sig eða - eins og í tilviki íslenskra unglingahópa - lognist út af sökum ofdrykkju.

Einmitt vegna þess að hópeflið í samfélagi unga fólksins er með þessum hætti - að þar ráða þeir freku og hávaðasömu ferðinni - verður ekki hjá því komist að gera ráð fyrir að hópnum í heild sé eignað framferði þessara fáu dólga sem stjórna honum. Hvort það getur talist sanngjarnt eða ekki að eigna hópum öllum framferði hinna frekustu er svo aftur annað mál.

Þess vegna var í rauninni ekkert athugavert við þær ráðstafanir sem gerðar voru á Akureyri fyrir helgina. Þvert á móti. Þar var einfaldlega tekin sú ákvörðun að láta ekki lítinn minnihluta dusilmenna halda miklum meirihluta hófsemdarfólks í hálfgerðri gíslingu. Það er vissulega rangt að meirihlutinn kúgi minnihlutann, en það er alveg jafn rangt að minnihlutinn fái að kúga meirihlutann.

Svavar Alfreð Jónsson, sóknarprestur á Akureyri, tók saman í bloggfærslu um daginn afrakstur verslunarmannahelgarinnar í bænum í fyrra: "Nauðganir, 66 upplýst fíkniefnamál, unglingadrykkja, slagsmál, ofbeldi, skemmdarverk (m.a. 30 bílar) og á þriðja hundrað gesta á slysadeild Fjórðungssjúkrahússins... " Hvernig tókst til árið áður? Eða þar áður? Mátti ef til vill greina mynstur? Mátti ef til vill ráða af reynslu fyrri ára hvernig fara myndi á þessu ári ef ekkert yrði að gert?

Það er til marks um sjúklegt ástand þegar fyrri reynsla er að engu höfð, og haldið áfram að berja höfðinu við steininn í þeirri von að steinninn mýkist. Þeir sem kynnst hafa áfengissjúklingum vel og orðið meðvirkir, en náð áttum og tekist að losna undan ægivaldi fíkilsins, vita upp á hár hvað ég á við.

Það var því jafnvel vonum seinna að sú ákvörðun var tekin að gera eitthvað róttækt í málinu. En þannig er því nú víst oftast farið þegar brennivínsberserkir eru annars vegar; langlundargeð hinna sem mega þola þá er með eindæmum.

Fréttir af framvindu mála um nýliðna helgi benda reyndar til þess að "ungmennabannið" á Akureyri hafi skilað tilætluðum árangri. Þannig herma fregnir að það hafi jafnvel gefist svefnfriður á tjaldstæðum í bænum, en svo hefur ekki verið lengi um verslunarmannahelgi, og ekki hafa borist tíðindi af þvaglátum utan í hús í nágrenni tjaldstæðanna.

Ýmis teikn eru reyndar á lofti um að verslunarmannahelgin fari brátt að syngja sitt síðasta sem skylduferðalaga- og útihátíðarhelgi. Það væri mikið framfaraskref ef tækist að leggja þessa helgi niður. Hún er fyrir löngu orðin eitt af þessum hefðarskrípum sem enginn kann lengur skýringu á hvers vegna viðhelst. Svona eins og undarlegar manndómsvígslur hjá frumstæðum þjóðum og bandarískum háskólakrökkum. Innst inni þrá flestir að losna undan oki þessa hefðarskrípis.

Mikil ölvun

Viðhorf, Morgunblaðið 1. ágúst 2007

Um og eftir næstu helgi fyllast fjölmiðlar af árstíðarbundnum fréttum af ölæði barna og unglinga og öðrum ólifnaði. Sýndar verða myndir af tjaldstæðum sem líta helst út eins og ruslahaugar og rætt verður við misölvaða unga menn sem eru að skemmta sér í haugunum miðjum.

Ég er ekki búinn að nefna það versta af öllu: Það verða líka fréttir af nauðgunum, ofsaakstri og öðru ofbeldi. Eiginleg viðbrögð verða eins og venjulega ekki önnur en þau að setja atburði helgarinnar í tölulegt samhengi og bera saman við fyrri ár. Í kjölfarið fylgja svo viðtöl við skemmtanahaldara sem segja að það hafi verið örfáir sem hafi hagað sér illa, flestir gestir hafi verið siðsamt fjölskyldufólk.

Þetta verður með öðrum orðum hefðbundinn verslunarmannahelgarfréttaflutningur, alveg eins og verið hefur undanfarin ár og verður líklega um komandi ár. Liður í þessum árvissa fréttaflutningi eru tíðindi af "óviðunandi barna- og unglingadrykkju," sem hefur jú tíðkast á Íslandi frá örófi alda og virðist hér teljast nauðsynlegur þáttur í uppvextinum, rétt eins og það er hefðbundinn þáttur í umræðunni að óskapast yfir þessu.

En þetta mun ekki breytast, hvað sem allri hefðbundinni umræðu líður. Börn og unglingar á Íslandi munu halda áfram óhóflegri áfengisneyslu með tilheyrandi fórnarkostnaði og umönnunarkostnaði. Af einhverjum ástæðum, sem ég hef aldrei skilið hverjar eru, telst þetta eðlilegt. Vænt þætti mér um ef einhver gæti útskýrt fyrir mér hvernig þetta getur verið eðlilegt, og hvers vegna þessi (meinti) "fámenni" hópur fær sífellt að ráða ferðinni.

Við hin, þessi furðufyrirbæri sem vita fátt leiðinlegra en fyllirí og ölvað fólk, munum halda áfram að borga brúsann og verða fyrir barðinu á skemmdarfýsninni sem unglingarnir fá útrás fyrir í ölæðinu. Og við höldum áfram að láta þetta yfir okkur ganga vegna þess að frekjan í fyllibyttunum er okkur einfaldlega ofviða. Eða vegna þess að við erum svona meðvirk, ég skal ekki segja.

Ég held samt að það sé kominn tími til að við hættum þessari meðvirkni, hættum að láta í minni pokann og skerum upp herör gegn byttunum. Í þeim tilgangi legg ég til að fyrir verslunarmannahelgina á næsta ári verði settar upp sérstakar ölbúðir einhvers staðar á hálendinu og öllum börnum og unglingum landsins boðið þangað á mikið fyllirí á kostnað hins opinbera. Svæðið verði girt af og innan þess haft friðargæslulið og sjúkralið.

Þetta svæði þyrfti að hafa svo langt í burtu frá allri mannabyggð að við teprurnar yrðum ekki varar við óeirðirnar og mannfallið innan girðingarinnar. Til að fá smá tekjur af þessu má selja erlendum ferðamönnum safaríferðir í rammbyggðum jeppum um svæðið. Einnig mætti hleypa þangað ýmsum vísindamönnum, til dæmis félagsfræðingum, mannfræðingum og afbrotafræðingum, sem vísast gætu aflað þarna mikilvægra gagna í rannsóknir.

Þeir sem veljast til friðargæslu- og hjúkrunarstarfa á svæðinu þurfa að vera þrautreyndir og fá há laun með mikilli áhættuþóknun. Ég verð að viðurkenna að sjálfur myndi ég ekki vera tilbúinn í starfann, sama hve há laun væru í boði. Ég er einfaldlega ekki nógu sterkur til þess, hvorki líkamlega né andlega.

Þessar búðir myndu ennfremur hafa forvarnargildi, því að þær yrðu einskonar darvinsk skilvinda sem myndi greina þá einstaklinga, sem hafa erfðabundna tilhneigingu til ofneyslu áfengis, frá hinum en kosturinn væri sá að þarna kæmi erfðagallinn snemma fram og hægt væri að senda viðkomandi einstaklinga strax í meðferð og spara þannig samfélaginu mikinn umönnunarkostnað í framtíðinni, að ekki sé nú minnst á að samfélaginu yrði hlíft við ónæðinu af þessu fólki og jafnvel misindisverkum þess.

Þótt vissulega myndi þetta kosta ríkissjóð eitthvað væri þar einfaldlega um að ræða kostnað við sjálfsagða þjónustu við stóran, þögulan þjóðfélagshóp sem fram að þessu hefur sætt hálfgerðri kúgun af hálfu minnihlutans sem ekki kann að fara með áfengi og hefur talið sjálfsagt að láta hina borga brúsann.

Hvernig stendur til dæmis á því að almennir skattgreiðendur þurfa að borga "hótelkostnaðinn" fyrir þá sem lögreglan hirðir upp af götunni um helgar og vistar í fangageymslum? Af hverju má ekki rukka þessa einstaklinga þegar þeir rakna úr rotinu? Hvers vegna er þeim sem lögreglan þarf að hafa afskipti af vegna ölvunar ekki sendur reikningur fyrir "umönnunarkostnaði?" Ég er afskaplega ósáttur við að það sem ég borga í skatta skuli að einhverju leyti fara í að greiða kostnaðinn af annarra manna fylliríum.

Hjá þessu mætti að miklu leyti komast með því að sía snemma úr þá sem hafa erfðabundna tilhneigingu til stjórnlausrar áfengisneyslu, og hefja þegar í stað viðeigandi meðhöndlun. Áfengissýki er bæði sjúkdómur og samfélagsmein, og því er nauðsynlegt að koma upp einskonar "leitarstöð," líkt og starfræktar eru í forvarnarskyni gegn öðrum sjúkdómum, eins og til dæmis krabbameini. Ölbúðir á afskekktum stað gætu orðið slík leitarstöð.

Til að fyrirbyggja misskilning vil ég að lokum taka fram að ég er ekki bindindismaður. Þvert á móti. Enginn dagur án bjórs. En ég verð víst að viðurkenna að ég fell í hóp þessara undarlegu einstaklinga sem drekka ofboðslega lítið í einu. Þrátt fyrir heiðarlegar tilraunir á yngri árum tókst mér ekki að tileinka mér hið hefðbundna íslenska ofdrykkjumynstur, enda hef ég aldrei náð að falla í neinn hóp.

Ég hef hingað til farið með þennan ágalla minn eins og mannsmorð, að viðlagðri fyrirlitningu og útskúfun samfélagsins. En núna er ég kominn út úr skápnum og ætla að berjast fyrir viðurkenningu og réttindum hófdrykkjufólks á Íslandi.

Hlýðnir Íslendingar

Viðhorf, Morgunblaðið 27. júní, 2007

Ingibjörg Sólrún Gísladóttir utanríkisráðherra sagði eitthvað í þá veruna um daginn að hún og einhverjir fleiri íslenskir ráðamenn þyrftu að fara til Mið-Austurlanda vegna ástandsins þar. Það var að vísu óljóst af orðum Ingibjargar hverju hún vonaðist til að fá áorkað í slíkri för, en kannski er tilgangurinn að kenna Ísraelum og Palestínumönnum umræðustjórnmál, þannig að þeir myndu hætta að drepa hvorir aðra.

Að minnsta kosti má telja víst að ef íslenskir ráðamenn fara til Palestínu og láta til sín taka muni ástandið þar skána; gott ef deilan mun ekki áreiðanlega leysast við það eitt að Íslendingar mæta á svæðið.

En alveg án gamans: Áður en Ingibjörg heldur í Mið-Austurlandaför þyrfti hún að minnsta kosti að greina þjóðinni frá því til hvers hún ætlar að fara slíka för, hverju hún vonast til að fá áorkað, öðru en því að kosta miklu til sem að sjálfsögðu greiðist úr vasa íslenskra skattborgara.

Það verður í fljótu bragði ekki séð að íslenskur utanríkisráðherra muni verða til annars en trafala í Mið-Austurlöndum, og slík för myndi ekki skila öðru en vekja athygli á umræddum utanríkisráðherra í heimalandi hans sjálfs. Íslenskir fjölmiðlar myndu að sjálfsögðu verða uppfullir af fréttum af Ingibjörgu í Palestínu, en hún myndi áreiðanlega ekki komast í erlenda miðla.

Ein ferð utanríkisráðherra örþjóðar skiptir nákvæmlega engu í svo stóru samhengi sem Palestínudeilan er. Að halda eitthvað annað er í besta falli barnaskapur, en í versta falli stórmennskubrjálæði.

En Ingibjörg Sólrún er alls ekki eini íslenski ráðamaðurinn sem virðist telja að Ísland geti skipt sköpum á alþjóðavettvangi. Alltaf öðru hvoru má sjá í fjölmiðlum - nú síðast í Morgunblaðinu fyrir viku eða tveim - fréttir af framboði Íslands til öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna.

Ég held að ég fylgist ágætlega með fréttum, en það hefur alveg farið framhjá mér hver tilgangurinn með öryggisráðsframboðinu er, og ekki hef ég heldur séð í þessum fréttum stakt orð um hvernig þetta framboð kom til. Hvernig kviknaði þessi stórbrotna hugmynd?

Fregnir af framboði Íslands til ráðsins eru meira eins og fréttir af gengi íslensks íþróttaliðs á erlendu stórmóti, eða í Evróvisjón. Hvaða lönd eru helstu keppinautarnir og hvernig er "strategían?" Hvað þarf að tryggja mörg atkvæði - duga 128? - og hvernig verður best farið að því?

Það sem ég hef saknað úr umfjöllun fjölmiðla um þetta framboð eru útlistanir á tilganginum með því, ástæðunum fyrir því og upptökunum að því. En fjölmiðlar láta eins og þessir þættir séu allir útræddir og ekki lengur um þá deilt. Eins og allir séu sammála um að það sé sjálfsagður hlutur að Ísland reyni að komast í öryggisráðið.

En um öryggisráðsframboð ríkir ekki sama eindrægnin meðal þjóðarinnar og þátttöku í Evróvisjón. Þess vegna verða fjölmiðlar að spyrja þessara spurninga og fá svör ráðamanna við þeim í hvert sinn sem fjallað er um málið. Einungis þannig geta lesendur sjálfir fellt dóma um það hvort þeir telji rétt að Ísland standi í þessu framboði. Ef ekki er fjallað um þessa þætti lítur helst út fyrir að fjölmiðlar séu þátttakendur í heldur ljótum leik ráðamanna, að komast í ráðið hvað sem þjóðin tautar og raular.

Ég vil taka það fram að ég er alls ekki skilyrðislaust mótfallinn því að Ísland bjóði fram til öryggisráðsins. En þar sem ekki blasir beint við hvaða erindi við getum átt á þann vettvang - eins og aftur á móti blasir við að við eigum erindi í til dæmis heimsmeistarakeppnina í handbolta - sakna ég nánari útskýringa. Annaðhvort frá utanríkisráðuneytinu eða fjölmiðlum.

Hver er tilgangurinn með framboði til öryggisráðsins? Að hafa áhrif á alþjóðavettvangi? Gæta hagsmuna Íslands í ráðinu? Hverjir eru þá þeir hagsmunir? Eða er tilgangurinn kannski frekar að vekja athygli á Íslandi á alþjóðavettvangi? Eða að gefa íslenskum ráða- og embættismönnum tækifæri til að sitja alþjóðafundi þar sem teknar eru ákvarðanir um heimsmál á borð við kjarnorkudeiluna við Íran?

Hver er ástæðan fyrir þessu framboði? Er talið að fulltrúar Íslands gætu haft áhrif á ákvarðanir öryggisráðsins? Er talið einsýnt að ráðið hafi ekki verið eins skilvirkt og það gæti verið og þyrfti að vera, og að þörf sé á íslenskri athafnagleði og skipulagshæfni til að breyta því? Eða er ástæðan fyrir framboðinu sú, að íslenska utanríkisþjónustan vill vekja á sér athygli hér innanlands og sýna og sanna fyrir þjóðinni að utanríkisþjónusta skipti máli - því að það er jú augljóst að þjóðin hefur alvarlegar efasemdir um það.

Hvað er langt síðan farið var að ræða um framboð Íslands til öryggisráðsins? Hver voru upphaflega rökin fyrir því að fara í slíkt framboð? Hvenær fór málið af umræðustigi og á framkvæmdastig? Er enn hægt að hætta við framboðið?

Það gertur varla verið að sæti í öryggisráðinu sé nauðsynlegt til að tryggja utanríkishagsmuni Íslands. Þeir hagsmunir eru í raun og veru fólgnir í því einu að falla ekki í ónáð hjá Bandaríkjamönnum. Tryggja þarf að við séum í náðinni hjá þeim, þá er utanríkishagsmunum okkar borgið. Þetta hafa ráðstafanir íslenskra stjórnvalda margoft sýnt og sannað, nú síðast þegar við vorum sett í hóp hinna staðföstu.

Enda sagði Nicholas Burns, aðstoðarutanríkisráðherra Bandaríkjanna, fyrir skömmu er hann var inntur álits á öryggisráðsframboði Íslands, að honum litist vel á það. Úr frekari orðum hans mátti lesa að hann gerði ráð fyrir að fengju Íslendingar sæti í ráðinu yrðu þeir þar þægir og góðir, og hlýðnir við Bandaríkamenn. Það er að segja, sæti Íslands í öryggisráðinu myndi í rauninni ekki vera annað en aukaatkvæði fyrir Bandaríkin þar.

Fjallkonan er frátekin

Viðhorf, Morgunblaðið 20. júní 2007

Á sautjánda júní fór ég með fimm ára dóttur minni niður á Austurvöll að sjá fjallkonuna. Dóttir mín vildi reyndar af einhverjum ástæðum líka sjá forsætisráðherrann, en ég held að þó sé óhætt að fullyrða að hún hafi haft talsvert meiri áhuga á fjallkonunni. Sem var kannski að vonum dálítið sposk á svip er hún flutti ættjarðarljóð eftir Þórarin Eldjárn.

Svo fórum við á kaffihús sem er svo vel búið að þar eru leikföng, og dóttir mín fór strax að leika sér að Barbídúkkum ásamt annarri stelpu sem var þar fyrir. Þær undu sér vel í leiknum, og þegar hin stelpan fór með foreldrum sínum sat mín áfram og lék sér, og tók ekki í mál að við færum strax heim.

Ég hélt áfram að þamba Eþíópíukaffi til að reyna að slá á hungrið sem var tekið að segja nokkuð til sín, og fór að lesa tilfallandi tímarit og auglýsingabæklinga. Meðal annars renndi ég í gegnum viðtal við unga íslenska konu sem nýlega vakti þjóðarathygli, og ég hugsaði eitthvað á þá leið að á einni myndinni væri hún með sama sposka svipinn og fjallkonan. Ekki veit ég hvort það hefur verið vegna lesturs á kvæði eftir Þórarin Eldjárn.

Viðtalinu lauk á þeim orðum blaðamannsins að konan unga væri að fara í frí, í spennandi ferðalag með manni "sem hún er frátekin fyrir". Ég veit ekki nákvæmlega hvers vegna ég hjó eftir þessu orðalagi. Kannski vegna þess að það virtist einhvern veginn í ósamræmi við það sem konan sagði í viðtalinu; kannski vegna þess að stundum þegar ég sé ungar konur - eða gamlar - fer ég ósjálfrátt að hugsa um hvernig og hvar dóttir mín verði á þeirra aldri; og kannski vegna þess að ég vinn við að skrifa og er því alltaf að velta fyrir mér blæbrigðum í orðalagi, og þarna var skýrt dæmi um hvað örlítill blæbrigðamunur getur breytt gríðarlega miklu um merkingu.

Sá sem "er frátekinn fyrir" einhvern annan er viðfang hans, og hann hefur forræði yfir honum og getur ráðstafað honum. Ef aftur á móti hefði verið talað um mann sem konan "ætti frátekinn" hefði forræðið verið komið á hendur konunni og maðurinn orðinn að viðfanginu. Þetta er sannarlega lítill munur á orðalagi, en hann breytir heilmiklu um merkinguna, ef grannt er skoðað.

Ég skal alveg viðurkenna að ef ég hefði lesið framanskrifað einhversstaðar hefði mér líklega þótt höfundurinn heldur smámunasamur, og jafnvel talið hann í leit að aðfinnsluefnum. Þannig að ef lesandanum finnst þetta smásmugulegt hjá mér skal ég ekki sverja það af mér.

En ég er frekar hallur undir þá kenningu að tungumálið móti að miklu leyti hugsunina, að minnsta kosti til jafns við það sem hugsunin mótar tungumálið. Hlutfallið þarna verður auðvitað aldrei vísindalega skilgreint, og þetta verður um aldur og ævi spurningin um hænuna og eggið.

Mér fannst vit í því sem ég las einhversstaðar um daginn - man því miður ekki hver sagði það - að sá sem getur ekki sagt neitt nema í þrælvelktum orðaleppum geti ekki hugsað sjálfstætt, en þann sem ekki getur tjáð hugsun sína með hefðbundnu og almennu orðalagi skorti aga í hugsun.

Það væri langt seilst að segja að þetta litla dæmi sem ég tók hér að ofan, um fráteknu konuna, væri til marks um karlrembu, og enn lengra væri gengið að segja það kenna ungum stúlkum að það eigi að vera þeirra æðsta markmið að einhver maður taki þær frá fyrir sig.

En það er ekki of langt gengið að segja að þetta sé dæmi, agnarsmátt, um það hvernig ríkjandi viðhorf stinga upp kollinum í almennu orðalagi, eins og toppur á ísjaka. Stundum er svo brugðið upp neðansjávarmynd, ef svo má segja, af jakanum öllum.

Mér fannst það einmitt gerast í gær, á kvennadaginn, þegar greint var frá niðurstöðum rannsóknar sem gerð var í HR á óútskýrðum launamun kynjanna. Ég ætla ekki að fjalla ítarlega um niðurstöðurnar hér, það má lesa um þær á öðrum stað í blaðinu.

Höfundar rannsóknarinnar sögðu meðal annars í fréttatilkynningu: "Niðurstöður þessarar rannsóknar benda til þess að stór hlutur launamunar kynjanna, sem mikið hefur verið til umræðu hér á landi á síðustu misserum, sé innbyggður í hugarfar okkar og væntingar."

Nú er ekki svo að skilja að fólk líti þannig á, að það sé næstum því náttúrulögmál að konur fái lægri laun en karlar. Aftur á móti virðist vera að fólk líti svo á, að launamunur sé óhjákvæmilegur í ljósi einhverra annarra viðhorfa sem virðast jafn óhagganleg og væru þau náttúrulögmál.

Það geta því allir verið sammála um að það sé afar slæmt að launamunur sé ríkjandi, en um leið virðist litið svo á að það sé því miður einfaldlega óhjákvæmilegt. Að gera eitthvað til að reyna að breyta því sé eins og að taka upp á því að ganga í stuttbuxum á veturna - til marks um barnalega blindu á staðreyndir lífsins.

Kannski hefði það líka verið talið til marks um barnalega blindu á staðreyndir lífsins, hversu dapurlegar sem manni kunni að finnast þær, að segja að konan unga ætti manninn frátekinn. Þannig gerist kaupin einfaldlega ekki í samskiptum kynjanna og það væri rangt að gefa eitthvað annað í skyn; ábyrgðarhluti að gefa ungum stúlkum til kynna að þær geti tekið menn frá, í ljósi þess að "alvara lífsins" sé allt önnur.

Stjórnmálamenn munu aldrei geta gert neitt til að breyta þessum launamun, vegna þess að þeir eiga allt undir því að skynja ríkjandi viðhorf og fylgja þeim. En blaðamenn geta lagt sitt litla lóð á vogarskálarnar með því til dæmis að "ljúga" því að ungum stúlkum að þær geti tekið frá menn. Að minnsta kosti ætla ég að ljúga því að dóttur minni.

"Svikari" deyr

Lesbók, 16. júní 2007

Richard Rorty lést 8. júní.

Það er ekki erfitt að verða ósammála því sem Rorty hefur skrifað, en um leið er alveg ómögulegt að hrífast ekki af skrifum hans. Kannski hrífst lesandinn að einhverju leyti af því sem kalla mætti aðdáunarverða ósvífni, en öðrum kann að þykja lítið annað en ólíkindi.

Kunnasta bók Rortys er áreiðanlega Heimspekin og náttúruspegillinn, sem kom út 1979, þar sem hann andæfði þeirri viðteknu skoðun að verkefni vísindanna - og heimspekinnar - væri að endurspegla náttúruna eins og hún er í raun og veru. Þetta hefur mörgum þótt fela í sér algjöra höfnun á hinu hefðbundna sannleikshugtaki og þar með ávísun á afstæðishyggju.

Enda var sumum ákaflega brugðið. Rorty sagði frá því í viðtali við tímaritið Lingua Franca fyrir einum sjö árum, að bókin hefði valdið vinslitum. Carl Hempel, landflótta Þjóðverji og fyrrverandi kennari Rortys, virtur heimspekingur og holdgerving alls þess besta í hinni vísindalegu, lýðræðislegu og sannleiksleitandi heimsmynd engilsaxneskrar heimspeki, "las bókina og skrifaði mér bréf þar sem hann sagði eiginlega: Þú hefur svikið allt sem ég hef stutt. Og honum var virkilega í nöp við mig eftir þetta. Ég er enn ákaflega leiður yfir þessu," sagði Rorty.

Þótt hann hafi verið óhræddur við að gera lítið úr heimspekinni og haldið því fram að heimspekideildir bandarískra háskóla séu eiginlega alveg tilgangslausar hefur hann þó líklega haft meiri áhrif á yngri kynslóðir heimspekinga en nokkur annar samtímaheimspekingur, og bækur hans eru áreiðanlega með mest lesnu heimspekiritum, fyrir utan klassísk rit. Reyndar er ekki ólíklegt að Heimspekin og náttúruspegillinn verði klassík - ef hún er ekki þegar orðin það.

Rorty var samkvæmur sjálfum sér og sneri baki við akademíuheimspekinni. Hann var síðast prófessor í samanburðarbókmenntum við Stanford. En akademíuheimspekin hefur svo sannarlega ekki sleppt hendinni af Rorty - það er að segja hugmyndum hans - og þær eru áreiðanlega ófáar, doktorsritgerðirnar sem mora af tilvísunum í hann og andmælum gegn honum.

Að hafna hugmyndinni um hlutlægan sannleika virðist líka hafa víðtækar afleiðingar langt út fyrir raunvísindi. Grefur það ekki undan möguleikanum á algildum mannréttindum, svo dæmi sé tekið? Er þá yfirleitt hægt að fullyrða að lýðræði sé eitthvað betra en einræði? Við þessu átti Rorty það svar, að lýðræði væri betra en einræði vegna þess að lýðræðinu fylgdu minni þjáningar fólks. Lýðræði verður ofan á vegna þess að þeir sem hafa þann eiginleika að geta fundið til samúðar með öðrum verða ofan á. Lýðræðislegt samfélag er skilvirk leið sem þeir hafa fundið til að stemma stigu við miskunnarleysi illmenna. Það er eitthvað verulega sennilegt við þetta, verður að segjast.

En þótt auðvelt sé að heillast af skrifum Rortys líður ekki á löngu áður en óþægilegar spurningar fara að láta á sér kræla, og það er sama hvernig leitað er, aldrei finnst hjá honum svar við þeim. Bandaríski heimspekingurinn Paul Boghossian sagði við Lingua Franca að Rorty hafi hafnað hugmyndinni um hlutlægan sannleika, en alltaf komið sér undan því að útskýra hvers vegna bæri þá að taka orð hans sjálfs trúanleg.

Mig grunar líka að það hafi pirrað marga hvað Rorty var gjarn á breiðar strokur. Menn vildu meiri nákvæmni og hefðbundna röksemdafærslu. Annars væri ekki að marka þennan mann sem heimspeking, og ekki hægt að fallast á sjónarmið hans.

Líklega hefði Rorty bara yppt öxlum yfir þessum andmælum. Þetta hefði ekki verið spurning um að hann hefði satt að mæla og lesandanum nauðugur einn kostur að fallast á orð hans. Það væri algjörlega undir lesandanum sjálfum komið hvort honum líkaði við það sem Rorty hafði fram að færa og kysi að vera í liði með honum. Óvissa er óhjákvæmilegur fylgifiskur heimspeki Rortys, og aldrei kostur á röklegri fullvissu. Kannski ekki nema von að ýmsum hafi orðið spurn hvers konar heimspeki þetta væri eiginlega.

Ef til vill hefði Rorty svarað því til, að þetta væri heimspeki sem endurspeglaði það eina sem áreiðanlega væri óhjákvæmilegt. Þýski heimspekingurinn Jürgen Habermas sagði í minningarorðum um Rorty að hann hefði "aldrei gleymt því að heimspekin má ekki - hvað sem öllum faglegum andmælum líður - virða að vettugi þau verkefni sem lífið fær okkur í hendur".

Blygðunarlausir blaðrarar

Lesbók, 16. júní 2007 

Hið íslenzka bókmenntafélag hefur gefið út í þriðja sinn bókina Manngerðir eftir Þeófrastos í þýðingu Gottskálks Þórs Jónssonar. Þýðingin kom fyrst út 1990.

Manngerðir eftir Forn-Grikkjann Þeófrastos inniheldur þrjátíu stutta kafla sem lýsa lyndiseinkunnum á borð við ólíkindi, nísku og málæði. Allt eru þetta heldur neikvæðar einkunnir, þótt Þeófrastos hafi líklega verið of mikill fræðimaður til að leyfa sér að fella siðferðislega dóma um þá sem haldnir kunna að vera þessum skapgerðarbrestum. Hann lætur sér nægja að skilgreina hverja lyndiseinkunn fyrir sig, segja í hverju hún er fólgin og taka síðan dæmi um hvernig hún birtist í framkomu þeirra sem hana hafa.

Ólíkindi eru "látalæti til skaða í háttum og tali. Ólíkindatólið er einhver þvílíkur: Hann er vanur að fara til óvina sinna og spjalla við þá án þess að sýna þeim nokkurn fjandskap [...] Hann talar sefandi til þeirra sem þola ranglæti og eru reiðir. Þeim sem liggur mikið á að ná fundi hans snýr hann frá" (bls. 69-70). Við hlutlausa lýsingu Þeófrastosar á ólíkindatólinu bætti útgefandi Manngerðanna á miðöldum þeim dómi að ólíkindatólin væru "svikular manngerðir" sem maður verði að gæta sín betur á en nöðrum.

Þeófrastos mun hafa fæðst á eynni Lesbos í Eyjahafi árið 370 f.Kr., eða þar um bil, og síðar orðið nemandi Platóns í akademíunni í Aþenu. Manngerðir er hann talinn hafa skrifað í kringum 320, og hafa þær farið langa og flókna leið í íslenska þýðingu Gottskálks Þórs Jenssonar, sem rekur meðal annars sögu þessa rits í ítarlegum og góðum formála.

Almennu skilgreiningarnar á lyndiseinkunnunum koma nútímafólki kunnuglega fyrir sjónir, þótt einstök dæmi um hegðun manna virðist svo bundin stað og tíma að þau eru næsta óskiljanleg nú á tímum. Samt virðist sem lyndi manna á Íslandi á 21. öld svipi ótrúlega mikið til lyndis manna í Grikklandi fyrir 25 öldum. Hér eru til sveitamenn, ólíkindatól, heiglar og smjaðrarar, svo dæmi séu tekin, og munu lýsingarnar á þeim koma kunnuglega fyrir sjónir, þótt þær séu frá allt öðrum tíma og umhverfi. Ef til vill má hafa þetta til marks um að maðurinn hafi eðli, þrátt fyrir allt.

Líklega fer þó misjafnlega mikið fyrir þessum manngerðum núorðið, og vísast dettur lesaranum í hug einhver ný. Þannig má kannski segja að núna sé blessunarlega lítið um smjaðrara, en kannski fullmikið um blygðunarlausa og blaðrara, en lýsing Þeófrastosar á þeim síðastnefndu er alveg stórkostleg. Við hana hefur svo miðaldaútgefandinn bætt heilræði til þeirra sem lenda í klónum á blaðrara: "Hver sá sem ekki vill brenna sig á slíkum mönnum verður að forða sér á hlaupum til þess að renna úr greipum þeirra" (bls. 76).

Manngerðaskrif hafa verið talin sérstakt bókmenntaform, eins og fram kemur í formála Gottskálks, og voru gríðarvinsæl í Englandi á sautjándu öld. Það gæti verið hin ágætasta skemmtun, trúi ég, að fá lánað form Þeófrastosar (byrja á almennri skilgreiningu, gefa því næst almenna lýsingu og taka síðan einstök dæmi, en gæta þess jafnan vandlega að fella enga siðferðisdóma) og reyna að setja saman fleiri manngerðir. Jafnvel einhverja sem talist getur einkennandi fyrir samtímann. Maður verður þó að gæta þess vel í svona lyndiseinkunnarlýsingu að verða ekki meinfýsinn.

Það er engin sérstök þörf á að reyna að útskýra nákvæmlega hvers konar rit Manngerðir eru. Það má líta á þetta sem siðfræðirit í anda aristótelískrar dyggðahyggju, og segja þá að þær lyndiseinkunnir sem lýst er séu lestir, og lýsingarnar á þeim geti þannig verið lesandanum víti til varnaðar. Í siðfræði Aristótelesar eru dyggðir meðalhófið á milli tveggja öfga. Lestirnir eru þannig of eða van, en dyggðin það sem er mátulegt. Ef litið er á ólíkindin, sem að ofan eru nefnd, sem löst má segja að samsvarandi dyggð sé sannmæli. Hinn lösturinn sem samsvarar þeirri dyggð er raupsemin, sem einnig er útskýrð í bókinni, og er einfaldlega það sem kallast á góðri íslensku karlagrobb.

Gottskálk segir í formálanum að til séu ýmsar kenningar um Manngerðir, og ein sé sú að Þeófrastos hafi þar verið að lýsa ákveðnum einstaklingum í Aþenu, en hafi gætt þess vandlega að ekki yrði augljóst við hverja hann ætti. Þótt ekki sé heldur hægt að líta á Manngerðir sem sálfræðirit er eins víst að bera megi kennsl á einhverjar "raskanir" í mannlýsingunum. Mætti þannig kannski segja að ýmislegt í fari ólíkindatólsins gæti bent til að slíkur maður væri haldinn því sem nefnt hefur verið "mótþróaröskun".

Auðvitað er manngerðunum lýst á fábrotinn og einfaldan hátt, og manneskjur eru í raun og veru mun flóknari en svo að þeim verði lýst með svona einlitum stimplum. Þess vegna væri kannski nær að tala um lyndiseinkunnir en manngerðir, en það er þó óþarfi að fara út í slíkar hártoganir. Þeófrastos virðist vel hafa gert sér grein fyrir því að hann væri að einfalda málin gróflega, því að hann segir jafnan sem svo, að tiltekin einkunn sé "einhvern vegin þannig," eða "virðist vera," og undirstrikar að lýsingarnar sem á eftir fylgja séu ekki nema "í stórum dráttum".

Sem fyrr segir standa Manngerðir alveg undir sér sjálfar, og þarf ekki að skilgreina ritið til að hafa gagn og gaman af lestrinum. Lýsingin á hverri manngerð fyrir sig er stutt, ein til þrjár síður, og skemmtilegar teikningar af hverri fyrir sig. Upplagður skemmtilestur fyrir þá sem aldrei ná nema í mesta lagi nokkrum síðum áður en þeir sofna.

Svalt starf

Viðhorf, Morgunblaðið 14. júní, 2007

Hverjar skyldu vera líkurnar á því að kennsla og hjúkrunarfræði verði einhvern tíma eftirsótt störf á Íslandi?

Nei, líklega verður það seint. Morgunblaðið vakti máls á því í leiðara á sunnudaginn að íslenskum hjúkrunarfræðingum þættu störf sín ekki metin að verðleikum. Líklega þýðir það hvort tveggja að launin séu harla lág miðað við hve krefjandi störfin eru, og svo hitt að ímynd starfanna sé ekki sérlega glansandi. Með öðrum orðum, þetta eru ekki svöl störf.

Leiðarahöfundur hvatti til þess að íslenska þjóðin gerði breytingu þarna á og færi að meta þessi störf, sem allir geta verið sammála um að eru líklega með þeim mikilvægari í samfélaginu. Það verður einfaldlega að segjast eins og er, að hjúkrunarfræðingur hefur mikilvægara hlutverki að gegna en fjárfestir. Þjóðfélag getur starfað og haldið uppi ágætum lífskjörum þótt enginn sé þar fjárfestirinn, en án hjúkrunarfræðinga getur þjóðfélag ekki verið. Svona einfalt er málið ef grannt er skoðað.

Þrátt fyrir þetta hafa Íslendingar að því er virðist óseðjandi áhuga á fjárfestunum sínum, húsunum þeirra og einkaþotunum, en um kennarana og hjúkrunarfræðingana vilja Íslendingar helst ekki þurfa að hugsa, að minnsta kosti sýna þeir fréttum af þessum stéttum lítinn áhuga, en áðurnefndir fjárfestar og forstjórar eru eins og kóngafólk á Íslandi.

Hvað í ósköpunum væri hægt að gera til að breyta ímynd hjúkrunarfræðinnar, vekja athygli á henni og veita hjúkrunarfræðingum þá virðingu í samfélaginu sem þeir eiga skilda? Er yfirleitt hægt að breyta þessu með handafli?

Líklega er aðeins eitt ráð til. En það verður að segjast að ekki er mjög sennilegt að til þessa ráðs verði gripið. Hver er ástæðan fyrir fjárfesta- og forstjóradýrkuninni á Íslandi? Jú, þeir eiga svo mikið af peningum. Ef hjúkrunarfræðingar hefðu eins og þrjár til fjórar milljónir í mánaðarlaun gæti virðingin fyrir starfinu þeirra hugsanlega farið að aukast. Það verður einfaldlega að horfast í augu við það, að svona einfalt er málið. Allt tal um aðrar leiðir er bara tal.

Leiðarahöfundur Morgunblaðsins höfðaði til nýs heilbrigðisráðherra, Guðlaugs Þórs Þórðarsonar, í von um að hann gerði hvað hann gæti til að breyta ímynd hjúkrunarfræðistarfsins. Hvað gæti heilbrigðisráðherra gert? Ekki má greiða hjúkrunarfræðingunum hærri laun, þótt af einhverjum ástæðum sé hægt að hækka laun seðlabankastjóranna um hundruð þúsunda eins og ekkert sé.

Nei, það er ekki líklegt að Guðlaugur Þór muni breyta nokkru um ímynd hjúkrunarfræðistarfsins, eða hlutskipti hjúkrunarfræðinga yfirleitt. Það er reyndar ólíklegt að Guðlaugur muni verða sérlega eftirtektarverður heilbrigðisráðherra. Hann hefur sennilega fengið starfið sem einskonar fyrsta skref inn í ráðherrahóp Sjálfstæðisflokksins, og mun í besta falli halda í horfinu.

Ef einhver breyting á heilbrigðiskerfinu er líkleg í ráðherratíð Guðlaugs er það aukin einkavæðing, sem Sjálfstæðisflokkurinn og Morgunblaðið hafa lengið talað fyrir. Ekki er nú líklegt að það auki veg hjúkrunarfræðinnar. Ekki er einkavætt til þess að bæta kjör hjúkrunarfræðinga. Ó nei, það er einkavætt til að auðvelda auðmönnum að njóta auðsins til hins ýtrasta með því að kaupa sér skjóta og fyrsta flokks heilbrigðisþjónustu.

Hér er ekki verið að halda því fram að ríkisrekstur heilbrigðiskerfisins sé skilvirk leið til að bæta kjör hjúkrunarfræðinga; ég á einungis við að tilgangur aukinnar einkavæðingar er ekki að bæta kjör þeirra eða gera starfið eftirsóknarvert, eins og Morgunblaðið hvetur til að gert verði, heldur er tilgangur aukinnar einkavæðingar að auðvelda auðmönnum lífið.

Með öðrum orðum, einkavæðing í heilbrigðiskerfinu er gerð fyrir auðmenn Íslands, ekki fyrir heilbrigðisstéttir Íslands (nema í þeim tilvikum þar sem þetta tvennt fer saman). Hér á ég ennfremur við, að allar líkur eru á að einu breytingarnar sem nýr heilbrigðisráðherra muni stuðla að í embætti - það er að segja ef hann yfirleitt gerir nokkuð eftirtektarvert - verði auðmönnum til góða, en ekki hjúkrunarfræðingum eða öðrum heilbrigðisstéttum.

Líklega mun svo fara, eins og svo oft áður í sögu Íslands, að björgin kemur að utan. Það verða innflytjendur sem halda uppi heilbrigðiskerfinu og hugsa á endanum um alla íslensku auðmennina þegar þeir, þrátt fyrir allt ríkidæmið, verða veikir eins og annað fólk. Á þetta munu stjórnvöld líklega veðja; að hægt verði að fá innflytjendur til að vinna grundvallarstörf í samfélaginu fyrir lúsarlaun.

Af einhverjum ástæðum verður líklega ekki fremur en verið hefur veðjað á að greiða laun í samræmi við samfélagslegt mikilvægi starfa. Það er þó hugmyndin sem liggur til grundvallar því útbreidda viðhorfi að laun til dæmis hjúkrunarfræðinga og kennara séu of lág.

Það sem virðist öllu heldur ráða því hversu mikið er greitt fyrir störf og hversu glansandi ímynd þau hafa er einfaldlega að hve miklu leyti þau snúast um peninga.

Látum nú vera þótt þetta sé ríkjandi viðhorf meðal þeirra sem starfa í fjármála- og kaupsýslugeiranum. En þetta er líka ríkjandi viðhorf hjá stjórnvöldum, sem sést til dæmis á því að laun seðlabankastjóranna eru hækkuð án þess að svo mikið sem reynt sé að réttlæta það, og í stað þess að hækka laun í heilbrigðisgeiranum á að veðja á að innflytjendur séu til í að koma hingað og sinna umönnunarstörfum fyrir smánarlaun.

Í þykjustuleik

Viðhorf, Morgunblaðið 4. júní 2007

Hún var virkilega góð og skemmtileg greinin sem Anna Björk Einarsdóttir bókmenntafræðinemi skrifaði í Lesbók á laugardaginn var ("...nei, ég er ekki fótgönguliði, ég er skæruliði"). Ég er innilega sammála þeirri niðurstöðu Önnu að "þessi kaldhæðna "ég veit þetta allt"-afstaða sem nú tröllríður öllu" sé drepleiðinleg.

Aftur á móti get ég ekki tekið undir það sem Anna sagði næst: "Þeir bókmenntafræðingar sem sitja í dómnefndum, gefa stjörnur í Kastljósi og skrifa í yfirlitsrit eru ekki í mínu liði." Ég tel sjálfan mig vera í liði með þessum "stjörnubókmenntafræðingum", þótt ég hafi reyndar aldrei orðið þess heiðurs aðnjótandi að gefa stjörnur í Kastljósi.

Mér fannst greining Önnu á "dólgaafbyggingunni" hitta beint í mark. Hún er blekking, og aðferð til að halda andlitinu þrátt fyrir að maður geri eitthvað sem maður telur vera niðrandi, en langar samt af einhverjum ástæðum til að gera, eins og þegar femínistar finna hjá sér löngun til að vera prinsessur, eða hámenntaðir fræðingar vinna fyrir sér með því að skrifa fábrotnar blaðagreinar.

Líkingin við Seinfeld var einkar viðeigandi og upplýsandi, kannski ekki síst vegna þess að líkt og kaldhæðna "ég veit þetta allt"-afstaðan var Seinfeld til að byrja með afskaplega heillandi og skemmtilegur, en þegar frá leið varð hann drepleiðinlegur, og maður komst að því sér til nokkurrar furðu að Friends voru eiginlega miklu betri. Og ég segi þetta ekki af neinni kaldhæðni.

Það er eitthvað verulega falskt og ósannfærandi við það þegar fræðimenn "afbyggja fyrirfram hlutverk sitt, segja að það sem skipti máli sé að leika sér með hlutverkin, fara inn í þau og vinna með þau, afbyggja þau innan frá," eins og Anna orðar það. Með þessu láti fræðimennirnir í veðri vaka að þeir séu meðvitaðir um að þeir séu í þykjustuleik, og þar með sé fengin hin "kaldhæðna fjarlægð" sem geri að verkum að maður þurfi í rauninni ekki að standa reikningsskil gerða sinna. Ef maður er rukkaður getur maður sagt sem svo, ég var bara í þykjustuleik.

Anna vill ekki hafa svona þykjustuleik, og telur að menn ættu heldur að ástunda alvöru afbyggingu, neita að mæta í Kastljós og neita að skrifa í yfirlitsrit. Með öðrum orðum, gefa formunum langt nef, því að þannig verði maður ærlegur við bæði sjálfan sig og fræðin. Þannig megi forðast að þjóna valdi sem maður er í hjarta sínu á móti, eins og til dæmis peningavaldinu.

Ég er sammála Önnu um það, að þarna er á ferðinni drepleiðinlegur þykjustuleikur. En ég held að þykjustuleikur "stjörnubókmenntafræðinganna" sé fólginn í því, að þeir eru að þykjast vera í þykjustuleik. Það er að segja, allt talið um að "leika sér með formin", og jafnvel að "vinna með þau", er innihaldslaust málskrúð, til þess gert að láta líta út fyrir að maður sé meðvitaður og jafnvel í rauninni róttækur, og kannski ekki síst til að maður geti horfst í augu við sjálfan sig í speglinum. Þetta er leið til að halda andlitinu.

Með sama hætti gátu þeir sem voru svo ofurvandir að vitsmunum sínum að þeir skömmuðust sín fyrir að hafa gaman að bandarískum sjónvarpsþáttum horft á Seinfeld vegna þess að þar var látið líta út fyrir að um væri að ræða róttæka háðsádeilu á bandaríska sjónvarpsþætti.

En í raun og veru lutu Seinfeld-þættirnir nákvæmlega sömu lögmálum og aðrir bandarískir sjónvarpsþættir, og voru hreint ekkert róttækir - svo lengi sem þeir fengu áhorf var hægt að selja í þá auglýsingar og þar með hagnast á þeim. Brandarinn var því á endanum á kostnað þeirra sem voru svo meðvitaðir að þeir gátu ekki horft á bandarískt sjónvarp og töldu sig utan allra markhópa. Framleiðendur og markaðsfræðingar breyttu þeim í markhóp.

Stærsti gallinn við þennan þykjustuleik er að hann kemur í veg fyrir einlægnina sem er nauðsynleg til að fræðimennska, eins og önnur viðfangsefni manna, verði sannfærandi. Ekki síst fyrir fræðinginn sjálfan. Og það er enginn undirlægjuháttur eða barnaskapur að halda í einlægnina, þvert á móti felur það í sér mestu áhættuna. (Fyrir nú utan hvað einlægni veitir miklu meiri umbun en meðvitaður þykjustuleikur.)

Stjörnugjöf og yfirlitsgreinar sem gerðar eru af einlægni, þótt fábrotnar séu, eru þar að auki mun betri og áhættusamari bókmenntafræði en kaldhæðnisleg afbygging á stjörnugjöf og yfirlitsgreinum. Stjörnugjöf og yfirlitsgreinar snúast um bækur, en afbygging á formum snýst um bókmenntafræðina sjálfa vegna þess að hugmyndin um "bókmenntaform" er komin úr bókmenntafræði, en ekki úr bókmenntum.

Ég er því alveg sammála því sem Anna hefur eftir helsta skotspæni sínum, Jóni Yngva Jóhannssyni bókmenntafræðingi, að það sé verkefni bókmenntafræðinga að taka af skarið og fella dóma um bækur. Hún gagnrýnir hann fyrir að fella ekki dóma um "yfirlitsrit sem slík," og láta nægja að humma eitthvað um að gera sér grein fyrir takmörkunum slíkra rita.

En yfirlitsrit eru órjúfanlegur hluti af bókmenntafræðihefðinni, og getur bókmenntafræðingur tekið af skarið og fellt dóma um hefðina sem hann tilheyrir? Til að gera það þyrfti hann að fara með einhverjum hætti út fyrir hefðina og sjá hana úr fjarlægð. En ef hann gerir það, er hann þá ekki á vissan hátt hættur að vera bókmenntafræðingur?

Með því að vera kaldhæðinn að hætti Seinfelds getur maður ef til vill talið sjálfum sér og öðrum trú um að þessi fjarlægð hafi náðst. En það er blekking sem sannur fræðingur sér á endanum í gegnum. Og ef hann hefur lifað í henni svo lengi að hann þekkir sig ekki lengur í sinni eigin fræðahefð á hann hvergi höfði að halla.

Sorbonne á beinið

Viðhorf, Morgunblaðið 30. maí, 2007

Einu sinni var ég nemandi við Háskóla Íslands. Ég var víst ekki sérlega góður nemandi, og ef ég hefði farið í eitthvert alvöru fag, eins og til dæmis lögfræði eða læknisfræði eða viðskiptafræði, hefði ég áreiðanlega flosnað upp frá þessu námi. Því má segja að það hafi orðið mér til happs að ég hélt mig við kjaftafögin.

Ég verð að viðurkenna að þegar ég byrjaði í skólanum hafði ég litla hugmynd um hvert endanlegt markmið mitt var með náminu - líklega hafði ég hreint ekkert markmið. Mér er nær að halda að jafnvel þótt ég væri í kjaftafögunum hefði strangt til tekið mátt segja að ég ætti ekkert erindi í háskólanám. Það var einungis fyrir skilningsríki góðra kennara að ég fékk að komast áfram, og að ég skyldi komast upp með það sem átti að heita BA-ritgerð var ekkert annað en gustukaverk umsjónarkennarans.

Á þessum árum kostaði lítið sem ekkert að skrá sig í HÍ. Mér fannst það afskaplega gott, og ég er viss um að ef rukkað hefði verið um alvöru skólagjöld hefðu bæði samviska mín og "kostunaraðilar" mínir harðbannað mér að sóa peningum í þennan svokallaða lærdóm. En ég var svo heppinn að geta setið þarna á kostnað hins opinbera, að vísu í þeim fögum þar sem kostnaður á hvern nemanda er langminnstur.

Líklega er það af þessum persónulegu ástæðum sem ég hef alltaf verið frekar hallur undir þá hugmynd að háskólar eigi að vera öllum opnir, og það eigi að vera hægt að stunda nám við þá án þess að borga skólagjöld. Það á að vera möguleiki að stunda háskólanám meira af vilja en mætti, eins og ég hef líklega gert þarna í BA-náminu. Slíkur möguleiki getur reynst villuráfandi sauðum ákaflega mikilvægur, og þeir þannig fundið sér skjól sem ella væri hvergi annars staðar að finna.

En svona hugmyndir um háskóla sem hálfgerðar félagsmálastofnanir hafa sífellt farið meira og meira halloka fyrir þeim hugmyndum að háskólar eigi að stuðla að auknum hagvexti og fyrst og fremst að skila af sér nemendum sem eru færir um að taka þátt í atvinnulífinu. Sífellt verður háværari sú krafa að þeir sem "eiga ekkert erindi" í háskólanám eigi ekki að fá að hefja það. Til að skilja sauðina frá höfrunum mun vera affarasælast að rukka myndarleg gjöld, til að fólk fari ekki að þvælast í nám nema það meini eitthvað með því. Hafi skýrt mótuð markmið strax í upphafi.

Það er svo sannarlega þessara nýju tímanna tákn að nú á að fara að stokka upp í sjálfum Sorbonne, þessum erki-ríkisháskóla með engin skólagjöld. Ég rakst á frétt um það á AP um daginn að nýkjörinn Frakklandsforseti, Nicholas Sarkozy - sem lagði áherslu á það í kosningabaráttunni að Frakkar yrðu að fara að vera duglegri að vinna - ætli að gera franska háskóla skilvirkari og hagkvæmari.

Rektor Sorbonne, Jean-Robert Pitte, vill afleggja það fyrirkomulag að allir sem klára menntaskóla eigi rétt á að setjast á háskólabekk, hann vill að háskólarnir geti hafnað nemendum sem ekki teljist eiga í þá erindi, og hann vill fá að rukka skólagjöld til að auka tekjur skólans. AP segir að þetta líti ýmsir á sem "ameríkaníseringu" og vilji ekki sjá þessar breytingar.

Í ljósi þess sem ég rakti hér að ofan um mína eigin háskólagöngu get ég ekki annað en haft nokkra samúð með þeim sem líst ekkert á þessar fyrirhuguðu breytingar á Sorbonne. En um leið hefur Pitte að því er virðist ýmislegt til síns máls, og haldgóð rök virðast vera fyrir því að "nútímavæða" skólann.

Franskir háskólar skila mun færri útskriftarnemendum en bandarískir skólar, og árið 2005 voru einungis 14,2% fullorðinna í Frakklandi háskólamenntuð, samanborið við 29,4% í Bandaríkjunum, að því er AP segir, og vitnar í tölur frá OECD. Pitte segir að flestir nemendur við franska háskóla flosni upp frá námi. Fjörutíu og fimm prósent þeirra sem hefja nám við Sorbonne ljúka ekki fyrsta árinu, og 55% klára enga gráðu.

Pitte segir að ef skólinn fái ekki að setja inntökuskilyrði fari of mikið af peningum og tíma kennara í að sinna nemendum sem "eiga í rauninni enga möguleika" á að hafa eitthvað upp úr náminu. Slíkt sé bæði sóun og um leið ávísun á hina alræmdu yfirfullu fyrirlestrarsali og tengslaleysi nemenda og kennara. Þar sem skólagjöld séu lítil sem engin - tæpar 300 evrur - þurfi fólk ekki einu sinni að kíkja í peningaveskið áður en það skráir sig til náms.

Þrátt fyrir þetta held ég að þeir sem eru á öndverðum meiði við Pitte hafi nokkuð til síns máls. AP hefur eftir forseta nemendafélags í Sorbonne að núverandi kerfi geri öllum kleift að spreyta sig, og nemendur verði metnir á grundvelli frammistöðu sinnar í háskólanum, fremur en fyrri afreka á menntabrautinni. Að ekki sé nú minnst á kröfuna um að fjárhagsstaða eigi ekki að skera úr um hvort fólk getur farið í háskóla eða ekki.

Þrátt fyrir allt tal um að styrkjakerfi geti tryggt jafnan aðgang þótt skólagjöld séu rukkuð vita allir sem til þekkja að í Ameríku eiga fátækir alls ekki möguleika á að spreyta sig í háskólunum nema þeir hafi annaðhvort sýnt afburðanámshæfileika í menntaskóla eða séu afburðaíþróttamenn.

Rektorinn í Sorbonne gengur svo langt að segja að það sé "glæpsamlegt" að hleypa inn í háskóla nemendum sem ekki séu í stakk búnir fyrir slíkt nám. Þetta er fáránleg fullyrðing. Og ég þakka mínum sæla fyrir að skoðanir sem þessi voru ekki ríkjandi í Háskóla Íslands þegar ég þvældist þangað fyrst.