Sameign í einkaeigu

Það verður fróðlegt að fylgjast með því hver verða viðbrögð stjórnvalda við úrskurði mannréttindanefndar Sameinuðu þjóðanna um íslensku útfærsluna á kvótakerfinu. Reyndar er þegar farið að grilla í þessi viðbrögð í orðum sjávarútvegsráðherra, sem virðist ekki telja sig þurfa að taka mikið mark á niðurstöðunum. En auðvitað verður að bíða eftir því að fróðir menn með sérþekkingu fari í saumana á úrskurðinum til að sjá hvað hann felur í sér.

Í frétt á mbl.is á fimmtudagskvöldið kom fram, að mannréttindanefndin telur ekki að kvótakerfið sem slíkt sé í sjálfu sér ósanngjarnt. Aftur á móti leiða tilteknir þættir í íslensku útfærslunni á kvótakerfi til ósanngirni. Nákvæmlega tiltekið er kjarninn í niðurstöðu nefndarinnar þessi:

Útfærslan á kvótakerfinu á Íslandi leiðir til ósanngirni vegna þess að með sölu og leigu á kvóta breytist sameign þjóðarinnar í raun og veru í einkaeign kvótahafans. Nefndin segir ekki að kvótakerfi sem slíkt sé ósanngjarnt.

Fyrstu viðbrögð sjávarútvegsráðherra við fréttum af úrskurði mannréttindanefndarinnar voru á þá leið að hann teldi skorta á að nefndin rökstyddi þá niðurstöðu að kvótakerfi væri ósanngjarnt. Ekki nema von að ráðherrann sæi hvergi rök fyrir slíkri niðurstöðu, því að þetta var alls ekki niðurstaða nefndarinnar.

Hún tók heldur ekki afstöðu til kvótakerfis hvarvetna í heiminum - heldur einungis til kvótakerfis eins og það hefur verið útfært hérlendis. Það er afar mikilvægt að íslensk stjórnvöld hafni ekki úrskurði nefndarinnar vegna misskilnings á honum.

En sjávarútvegsráðherrann sagði reyndar líka að úrskurðurinn yrði tekinn til nákvæmrar skoðunar, þannig að væntanlega mun hið sanna koma í ljós, og þá verður ráðherranum væntanlega líka ljóst að nefndin færir mjög sterk og einföld rök fyrir niðurstöðunni, nefnilega þau, að samkvæmt íslenskum lögum séu fiskiauðlindirnar sameign þjóðarinnar, og því fái ekki staðist að í raun og veru sé farið með kvótann eins og hann sé einkaeign þeirra sem hafa fengið hann úthlutaðan.

Ekki hef ég hugmynd um hvort úrskurðir mannréttindanefndarinnar eru á einhvern hátt bindandi fyrir íslensk stjórnvöld. Því hefur verið haldið fram að nefndin starfi á grundvelli alþjóðlegra samninga sem Íslendingar séu aðilar að, og því séum við skuldbundin til að hlíta úrskurðum nefndarinnar. En þetta er vísast túlkunaratriði.

Aftur á móti verð ég að segja eins og er að mér finnst það ekki vera neitt túlkunaratriði að framsal á kvóta er ósanngjarnt. Og mér finnst rök nefndarinnar fyrir þessu - að með þessum hætti breytist sameign í raun og veru í einkaeign - vera alveg skotheld. Einföld og auðskiljanleg, og þar af leiðandi sannfærandi.

Samt finnst mér ólíklegt að nokkuð muni breytast í útfærslu kvótakerfisins. Til þess eru of miklir hagsmunir í húfi. Verst að það eru einkahagsmunir fárra sem verða ofan á sameiginlegum hagsmunum margra. Hvers vegna láta stjórnvöld það viðgangast?

En þessi niðurstaða nefndarinnar gæti þó haft áhrif á umræðuna um kvótakerfið hér heima fyrir með þeim hætti að draga fram tiltekna þætti málsins og útfærsluatriði, í stað þess að umræðan sé á „allt eða ekkert"-stiginu sem hún virðist hafa verið föst á og snúist um kvótakerfið í heild sinni. Slík umræða hefur í raun og veru haft þau áhrif að festa kerfið í sessi.

Ef niðurstaða mannréttindanefndarinnar nær að „lyfta umræðunni á hærra plan," eins og skáldið sagði, kann hún að verða fyrsta skrefið að því að koma á einhvers konar sátt um fiskveiðistjórnunarkerfið, og að hinar sameiginlegu auðlindir þjóðarinnar komi henni allri sem jafnast til góða, en verði ekki forsenda aukinnar misskiptingar í þjóðfélaginu, eins og nú er.

Það læðist líka að mér sá grunur að umrædd niðurstaða mannréttindanefndar SÞ verði til að auka tiltrú margra Íslendinga á alþjóðlegum stofnunum, og gæti jafnvel orðið til þess að beina einhverjum á þá braut að telja aukin áhrif slíkra stofnana á innanlandsmálin geta aukið jafnræði og sanngirni í þjóðfélaginu.

Auðvitað blasir við að alþjóðadómstólar og -nefndir geta tekið hlutlausa afstöðu til málefna sem hliðstæðar innlendar stofnanir geta ekki verið hlutlausar um vegna persónulegra tengsla og vináttubanda sem gera næstum því úti um við alla möguleika á hlutlægni á Íslandi.

Ekki væri það þá í fyrsta sinn sem björgin bærist að utan. Ætli það sé ekki tilfellið að það hafi fyrst og fremst verið alþjóðlegar stofnanir og erlendir hugmyndastraumar sem hafa í gegnum tíðina bætt hag íslenskrar alþýðu og losað hana undan oki innlendra höfðingja.

Ég veit vel að það þykir gamaldags og jafnvel hallærislegt að rifja upp setningu vökulaganna - sem höfðingjafulltrúarnir á Alþingi voru andvígir á sínum tíma - og ég veit satt að segja ekki hvaðan hugmyndin að þeim var komin. Líklega þó úr einhverjum útlendum kratisma sem fyrir einhverja guðsblessun hafði borist hingað til lands.

Samt kemur sú lagasetning oft upp í hugann sem dæmi um það hvernig afstöðu höfðingjanna á Íslandi til alþýðunnar hefur jafnan verið háttað, og er líklega enn. Þess vegna er ástæða til að gleðjast yfir úrskurði mannréttindanefndarinnar, þótt hún hafi ekki gagnrýnt fiskveiðistjórnunarkerfið sem slíkt heldur fyrst og fremst þá útfærslu þess sem hérlendis hefur tíðkast.

(Viðhorf, Morgunblaðið 12. janúar 2008)

Stóískt nýtt ár

Markmiðið með því að strengja áramótaheit er jafnan að verða betri maður, annaðhvort til sálar eða líkama eða hvort tveggja. Slík heit geta varðað einhvern tiltekinn ósið sem maður vill venja sig af, eins og að hætta að reykja, nú eða heilsubót sem maður vill temja sér, eins og til dæmis að fara að mæta í ræktina á hverjum degi.

Göfugust eru þó þau heit sem maður gefur um að koma betur fram við annað fólk. Bandaríski rithöfundurinn Henry James sagði við William frænda sinn að þrennt væri mest um vert í mannlífinu: „Í fyrsta lagi að vera vingjarnlegur. Í öðru lagi að vera vingjarnlegur. Og í þriðja lagi að vera vingjarnlegur." Hvort Henry beindi þessum orðum fyrst og fremst til sjálfs sín skal ósagt látið.

En við svona háleit heit er eitt að athuga: Það er eiginlega alveg gefið mál að maður getur ekki staðið við þau. Það er ekki einu sinni rökrétt að fylgja þessu boðorði Henry James. Á maður að vera vingjarnlegur við þá sem vinna manni sjálfum og jafnvel náttúrunni tjón? Þá sem brjóta gegn mannréttindum?

Á maður jafnvel að vera vingjarnlegur við innbrotsþjóf sem maður mætir í stofunni heima hjá sér um miðja nótt og bjóða honum kaffisopa á meðan beðið er eftir lögreglunni?

Nei, þetta boðorð virðist beinlínis stríða gegn mannlegu eðli. Væri þá ekki nær að hafa í heiðri þann viðauka bandarísku stjórnarskrárinnar sem heimilar skotvopnaeign til að hver og einn geti varið bú og börn?

Samt er það nú svo, að frá örófi alda hafa menn leitað leiða til að gera sjálfum sér og öðrum kleift að fylgja þeirri hugmynd sem Henry James setti þarna fram. Sökum þess að mannskepnan hefur áskapað eðli, hvað sem hver segir, hefur erfiðasti hjallinn alltaf verið sá sami: Manns eigið skap. Það virðist beinlínis þurfa fullkomið skapleysi til að verða aldrei reiður og láta allt yfir sig ganga, samanber dæmin hér að framan.

Maður nær aldrei árangri í lífinu og verður aldrei ríkur með þeim hætti. Og svo mikið er víst að enga möguleika ætti maður á frægð ef maður hefði ekkert skap til að missa stjórn á undir vökulu auga papparassa.

En hvers vegna hefur þetta engu að síður verið yfirlýst markmið fjölda fólks frá ómunatíð? Hvað var Henry James - íhugull rithöfundur af gamla skólanum - þá eiginlega að hugsa? Hvers vegna kveður kristinn siðaboðskapur á um að manni beri að bjóða fram hinn vangann? Er það ekki hámark aumingjaskaparins að leggjast eins og hundur fyrir fætur kvalara síns? Fyrr má nú vera fórnarlambskomplexinn!

Af þessum sama meiði er svo auðvitað æðruleysisbænin svonefnda, um styrk til að fást ekki um það sem maður fær engu um breytt, og óhætt er að fullyrða að allar sjálfshjálparbækur sem skrifaðar hafa verið - og þær eru sannarlega ófáar - hafa þennan sama kjarnaboðskap: Maður á að einbeita sér að því sem maður getur haft stjórn á.

Og hverju getur hver og einn sjálfur stjórnað? Síauknar vinsældir hvers kyns reiðistjórnunarnámskeiða sýna að ekki verður sagt að almennt hafi fólk stjórn á eigin skapi. Að reyna sífellt að hafa stjórn á öðrum telst nú orðið sjúkleiki og kallast meðvirkni.

En maður getur haft stjórn á hugsun sinni, það eru aldagömul sannindi sem eru kjarninn í öllum nýjum sjálfshjálparbókum. En hvað felur það í sér að hafa stjórn á hugsun sinni?

Við þessari spurningu hafa verið veitt ótal svör, en þau hafa þó alltaf verið það sama. Líklega hefur enginn orðað svarið betur en stóuspekingurinn Epiktítos, sem sagði í Handbók sinni:

„Mundu að fúkyrði og kjaftshögg eru ekki í sjálfu sér hneykslanleg heldur er það þín eigin ákvörðun að svo sé. Þegar einhver reitir þig til reiði skaltu gera þeir grein fyrir því, að það er þín eigin hugsun sem hefur vakið reiði þína. Þess vegna skaltu leitast við að láta ekki upplifunina hlaupa með þig í gönur."

Epiktítos mun hafa fæðst árið 55 svo að ekki verður sagt að boðskapurinn sé alveg nýr af nálinni. Hann mun upphaflega hafa verið rómverskur þræll, en síðar lærði hann heimspeki hjá stóuspekingum og stofnaði eigin skóla.

Inntak stóuspekinnar var yfirvegun í mótlæti, og þaðan er auðvitað dregið orðalagið að taka einhverju með stóískri ró. Grundvöllurinn að þessari ró er einmitt að gera sér grein fyrir því að maður hafi sjálfur stjórn á hugsun sinni, og geti því sjálfur ákveðið hvort það sem sagt er við mann er móðgandi og kalli á hefnd.

Epiktítos sagði ennfremur í Handbókinni: „Það sem raskar ró manna eru ekki atburðirnir sjálfir heldur skilningur þeirra á atburðunum." Sá sem gerir sér grein fyrir því að hann hefur stjórn á hugsun sinni er því ekki ofurseldur neinum fyrirfram gefnum og utanaðkomandi skilningi á atburðum eða gjörðum og orðum annarra.

Þannig hefði mátt afstýra mörgu hefndarvíginu hér á landi ef áhrifa stóuspekinnar hefði gætt hér á miðöldum - og má vekja athygli á að stóuspekin hafði þá verið til í hundruð ára, en því miður ekki ratað hingað norðureftir.

En það þarf ekki að fara aftur á miðaldir til að finna tíma sem hefðu haft gott af smá stóuvæðingu. Þau eru ófá voðaverkin sem framin hafa verið „af illri en óhjákvæmilegri nauðsyn," eins og til dæmis til að varðveita meintan hreinleika einhvers kynstofns.

Stóuheimspekin getur því rennt stoðum undir boðskap Henry James um mikilvægi vingjarnleikans, og jafnvel sýnt fram á hvernig hægt er að framfylgja honum. Þess vegna væri alveg hægt að strengja þess heit um áramótin að verða framvegis stóískari og vingjarnlegri.

(Viðhorf, Morgunblaðið 29. desember 2007)

FL Group og Paris Hilton

Getur verið að FL Group og Paris Hilton eigi eitthvað sameiginlegt? Já, verðmæti FL Group og frægð Paris byggjast hvort tveggja á upplifun og væntingum annarra. Hvorki FL né Paris hafa eiginlegt eða áþreifanlegt gildi. Paris hefur ekkert sér til frægðar unnið annað en að vera fræg, og verðmæti FL er fyrst og fremst fólgið í verðmæti þess.

Engu að síður eru bæði FL Group og Paris Hilton ákaflega raunveruleg fyrirbæri. Hvað sem hver segir er FL verðmætt félag, og þrátt fyrir öll afhróp er Paris fræg. Meira að segja heimsfræg. Það breytir engu þótt forstjóri FL hafi haft fáránlega há laun miðað við frammistöðu og Paris sé kannski ekki skarpasta járnið í skúffuni. Sápukúlur eru mjög raunverulegar og fullkomlega heillandi - þangað til þær springa.

Reyndar byggjast bæði FL og Paris á gömlum merg, þótt lítið sé orðið eftir af honum. Skammstöfunina „FL" má rekja til Flugleiða, og þannig vekur „FL Group" enn hugmyndina um flugvélar, þótt félagið eigi ekki eina einustu, og hafi beinlínis farið flatt á því að reyna að koma nálægt flugrekstri á ný. Og þótt Hilton-nafnið hennar Paris skírskoti til hótelkeðjunnar, og stúlkan sé stundum kölluð hótelerfingi er fjölskyldan hennar búin að selja keðjuna einhverju fjárfestingarfélagi, þannig að Paris mun aldrei erfa eitt einasta hótel.

FL og Paris eru því núorðið ekki nema nöfnin ein og athygli annarra. Ef fjárfestarnir yfirgefa FL verður ekkert eftir nema slyppur forstjóri og svartur Range Rover, og ef aðdáendurnir yfirgefa Paris breytist hún í ofurvenjulega ljóshærða stelpu.

Kannski finnst einhverjum að það geti ekki verið nema fremur langsóttur og ódýr brandari að líkja saman einu virðulegasta fjárfestingafélagi Íslands og alræmdustu ljósku Bandaríkjanna. Ef til vill myndi einhver benda á að fjöldi manns hafi lifibrauð sitt af FL Group - margir meira að segja vel smurt - en Paris Hilton sé aftur á móti ekki annað en heimskur stelpukjáni. Þar að auki njóti FL mun meiri virðingar en Paris, og það þykir mun fínna að lesa og tala um FL en Paris.

Samt er það nú af einhverjum ástæðum svo, að lestrarmælingar á mbl.is sýna svo ekki verður um villst að áhugi á axarsköftum Paris er í raun og veru (hvað sem sem kann að þykja fínt) margfalt meiri en áhuginn á gengi FL.

Auðvitað má spyrja að því hvort verðmæti FL Group sé samt ekki raunverulegra en frægð Paris að því leyti að gengi félagsins varði beinlínis líf fólks og afkomu, en ævintýri Paris hafi ekki nema í mesta lagi afþreyingargildi.

En jafnvel þetta er ekki svo einhlítt sem virðast kann í fyrstu. Það verður ekki framhjá því litið að fjöldi manns hefur tekjur - ýmist beint eða óbeint - af Paris (eða nánar tiltekið af frægð hennar), og líklega í heildina tekið mun fleiri en hafa tekjur af FL.

Ef út í það er farið má líklega ekki á milli sjá hvort er í rauninni meiri peninga virði, Paris eða FL. Það veltur sennilega á því hvernig frægð er metin til fjár, og eftir því hvernig gengið er á bréfunum í FL þegar samanburðurinn er gerður.

Enn má halda því fram, að þeir menn sem stjórna FL Group hafi raunveruleg völd, en Paris engin. En er það virkilega svo? Ef stjórnendur fjárfestingafélaga hafa öll þau völd og áhrif sem sífellt er gumað af, hvernig stendur þá á því að þessi sömu félög hrapa í verðgildi að því er virðist alveg óháð því hvað þessir menn aðhafast? Hvað hefur valdið verðfallinu á FL Group og Exista og öllum hinum fárfestingafélögunum á síðari hluta þessa árs?

Ef marka má fjármálaskýrendur er ástæðan fyrir lækkuninni fyrst og fremst hrunið á húsnæðislánamarkaðinum í Bandaríkjunum sem hafði keðjuverkandi áhrif sem vart hefur orðið hérlendis sem á öðrum fjármálamörkuðum.

Það skyldi þó ekki vera að völd íslenskra auðmanna eigi meira skylt við frægð Paris Hilton en nokkurn hefur grunað?

Þeir eru valdamiklir vegna þess að við hin álítum þá vera það og leitum til þeirra eftir leiðsögn eins og kindur til forustusauðsins. Og okkur finnst eðlilegt að þeir hljóti mikla umbun fyrir. Þessi mikla umbun sannfærir okkur svo um hæfni þessara manna og réttmæti forustu þeirra og áhrifa. Með öðrum orðum, völd þeirra og áhrif eiga ekki síst rætur í hugum okkar hinna.

Nákvæmlega það sama gildir um frægð Paris Hilton, en í hennar tilviki er hringrásin bara svo miklu augljósari.

Gott og vel. En ekkert af ofanskrifuðu breytir hinu minnsta um það, að Paris er í raun og veru fræg, og FL Group er í raun og veru verðmætt félag. Jafnvel þótt ljóst kunni að vera að bæði verðmætið og frægðin byggist á skynjun og væntingum, fremur en áþreifanlegum hlutum.

Þetta er fráleitt nokkuð nýtt. Fyrir mörgum öldum setti írski biskupinn og heimspekingurinn George Berkeley (sem hinn frægi Berkeleyháskóli í San Francisco heitir eftir) fram þá alræmdu kenningu að „esse est percipi," sem á íslensku myndi hljóma eitthvað á þessa leið: Að vera er að vera skynjaður. Hann átti við að það eina sem maður í rauninni geti haft beina vitnesku um séu skynjanir manns og upplifanir.

Berkeley hefur oft verið hafður að háði og spotti fyrir þessa kenningu sína, og það var í sambandi við hana sem hinnar frægu spurningar var spurt: Ef tré fellur í skógi en enginn er nærri, heyrist þá eitthvert hljóð? (Svar Berkeleys sjálfs við þessari spurningu mun hafa verið á þá leið að Guð væri ætíð nálægur og heyrði allt).

En ef nánar er að gáð kemur í ljós að Berkeley hafði nokkuð til síns máls. Þegar um er að ræða verðmæti FL Group og frægð Paris Hilton er kenning hans enn í fullu gildi: Esse est percipi.

(Viðhorf, Morgunblaðið 21. desember 2007)

Vindhögg

Það er enginn málstaður svo heilagur að honum megi ekki vinna tjón með því að fara fram í nafni hans með rökleysu. Vondur málflutningur er verri en enginn, því að hann grefur undan málstaðnum, rétt eins og góður málflutningur rennir stoðum undir hann.

Kjarninn í vondum málflutningi er að hann virðist ekki hafa annað markmið en sjálfan sig, það er að segja, honum er ekki miðað á mark heldur er fyrst og fremst hugsað um að ná að skjóta.

Ég held að ýmsir fylgjendur femínisma hafi að undanförnu verið dálítið duglegir við að skjóta sinn eigin málstað í fótinn með ýmsum rökleysum.

Áður en lengra er haldið vil ég endilega koma því að, að ég hef talið mig femínista, ekki síst eftir að ég eignaðist dóttur, sem nú er fimm ára, og mér fór að verða framtíð hennar hugleikin.

Það er svo ótalmargt sem femínisminn miðar að sem ég held að kæmi dóttur minni og öðrum stelpum til góða er þær vaxa úr grasi. Það sem ég tel sjálfur skipta mestu máli er að vinna gegn kynbundnu ofbeldi. Einnig er mikilvægt að berjast gegn kynbundnum launamun, vegna þess að launin sem maður fær segja svo margt um það hversu mikils samfélagið metur framlag manns miðað við framlag annarra (hversu mjög sem ég sjálfur og aðrir lopapeysuintellektúalar andmæla því).

En undanfarnar vikur hefur ýmis málflutningur í nafni femínismans gert að verkum að ég veit ekki alveg hvort ég má segjast femínisti, eða hvort ég kæri mig yfirleitt um það.

Má þar til taka að ég er karlkyns og kominn ískyggilega nærri miðjum aldri, og ég sá ekki betur í einhverju bloggi um daginn en að andmæli fólks af minni sort (miðaldra karlmanna) við málflutningi femínista undanfarið sé einmitt til marks um að hans sé mikil þörf.

Þetta minnir óneitanlega á kenningu Freuds um afneitun. Ef maður hreyfir mótbárum við henni má líta á það sem svo að maður sé einmitt orðinn dæmi um það sem kenningin kveður á um. Ef maður afneitar því að maður sé í afneitun þá er það náttúrulega bara staðfesting á því að maður sé í afneitun. Þessi kenning er í hópi svonefndra „teflon-kenninga" - það bítur ekkert á henni og því er ekki hægt að afsanna hana. En er hún þar með rétt?

Upplifun mín á þessum svokölluðu rökum var á þá leið að umræddur málflytjandi virtist líta svo á að ég sé sekur uns sakleysi mitt er sannað. Þarna er gengið þvert á eitt megingildi réttlætisins, það er, að maður sé saklaus uns sekt er sönnuð. Grunsemdirnar einar virðast látnar duga til að fella megi dóm.

Við þetta bætist svo að þessi „rök" eru ad hominem, það er að segja, þau beinast gegn okkur miðaldra körlum á þeim forsendum að við erum miðaldra karlar, ekki vegna þess sem við gerum eða segjum.

Þetta tvennt sem hér hefur verið nefnt, umsnúin sönnunarbyrði og rök ad hominem, eru meðal þess sem í gegnum tíðina hefur greitt götu hvers kyns ofsókna. Nú er ég alls ekki að saka nokkurn mann um að kynda undir ofsóknum. Ég er einungis að reyna að útskýra upplifun mína á málflutningi sem heyrst hefur undanfarið í nafni femínisma, og átta mig á því hvers vegna mér hefur á stundum verið beinlínis brugðið þegar ég hef heyrt hann.

Ekki bætti svo úr skák frétt um að Öryggisráð Femínistafélags Íslands hefði kært forstjóra og stjórn Valitor - Visa Ísland fyrir meinta aðild þeirra að dreifingu kláms með því að Valitor sér um innheimtu þegar aðgangur að erlendum klámvefjum er keyptur með Visa-korti.

Einhver benti á að þetta væri álíka gáfulegt og að kæra banka fyrir að láta manni í hendur peninga sem hann notar til að kaupa eitthvað vafasamt.

Jæja, það má eflaust margt að þessum málflutningi mínum finna. Í fyrsta lagi mætti ef til vill benda mér á að taka mátulega mikið mark á því sem skrifað er á blogg - og kannski sérstaklega af fólki sem virðist vinna við að blogga. Í öðru lagi mætti benda mér á að láta athuga hvort ég sé nokkuð vænisjúkur (eins og mér hefur reyndar þegar verið bent á).

Þetta tvennt ætla ég að taka fyllilega til greina. Hætta að taka nema mátulega mikið mark á bloggskrifum - enda virðast þau oft skrifuð á einhverskonar sjálfstýringu, líkt og skrifarinn íhugi lítið eða ekki það sem hann skrifar - og láta athuga þetta með hugsanlega vænisýki.

Ég ætla líka að taka mark á þeim hugsanlegu andmælum að mótbárur mínar séu sjálfkrafa dauðar og ómerkar vegna þess að ég er karlmaður á miðjum aldri. Þess vegna geri ég ekki ráð fyrir að fá neinar athugasemdir við þennan pistil.

Svo getur það auðvitað verið að krafan um sönnun sektar sé á einhvern hátt karllægt fyrirbæri, og einmitt til marks um að mig skorti grundvallarskilning til þátttöku í þessari umræðu.

Ef út í það er farið er afskaplega þægilegt að vera útilokaður svona frá þátttöku í umræðunni, og settur í hlutverk óvirks áhorfanda. Það þýðir að ég get í rauninni sagt hvaða bull sem er, því að ég veit fyrirfram að það verður ekki hlustað á mig. Ég er með öðrum orðum fullkomlega frjáls. Ég get látið vaða á súðum - bara passa mig á að brjóta ekki meiðyrðalöggjöfina, þá er mér óhætt.

Ég segi bara eins og konan: Það er ekki ég sem hef yfirgefið umræðuna, umræðan hefur yfirgefið mig.

Þrátt fyrir þetta held ég auðvitað áfram að telja mig femínista, einfaldlega vegna þess að mér dettur ekki í hug að taka mark á fólki sem gefur í skyn að ég sé ekki til þess bær að taka afstöðu til mála er varða framtíð dóttur minnar.

(Viðhorf, Morgunblaðið 15. desember 2007)

List og siðleysi

Ég veit að það þykir ekki fínt að hneykslast á listamönnum. Sumum finnst slíkt jafnvel hneykslanlegt. En ég ætla nú samt að láta mig hafa það. Tek þó fram áður en lengra er haldið, að ég er ekki á nokkurn hátt að alhæfa um listafólk og list. Ég er að tala um eitt ákveðið tilvik, eitt ákveðið „listaverk" og einn ákveðinn „listamann".

Grátbroslegustu fréttir síðustu viku voru án efa af unga, íslenska listamanninum sem olli miklu uppnámi í Toronto í Kanada með „listgjörningi" sem fólst í því að koma fyrir eftirlíkingu af sprengju á menningarsögusafni þar í borg, með þeim afleiðingum að lögregla var kölluð til, safninu lokað og þúsundir manna urðu fyrir barðinu á listinni.

Sjálfur sagði listamaðurinn í viðtali við Morgunblaðið að viðbrögð fólksins hefðu verið hluti af listaverkinu. Þau orð hans eru athyglisverð. Fyrir utan að vera kannski í meira lagi sjálfbirgingsleg eru þau til marks um að listamaðurinn hafi meðvitað notað fólkið, án þess að láta það vita - hvað þá að fá beinlínis leyfi - sem efnivið í listaverkið sitt. Að nota annað fólk er hámark siðleysisins.

En kannski var þetta bara hugsunarleysi ungs manns. Umræddur „listamaður" er ekki nema 24 ára, og líklega verður það virt honum til vorkunnar.

Hann sagði ennfremur í viðtali við Morgunblaðið á föstudaginn að hann hefði með verkinu verið að feta í fótspor Marcels Duchamps, sem varð frægur fyrir að stilla upp klósetti og kalla það listaverk. Munurinn er þó sá, að verk Duchamps kom ekki illa við nokkurn mann (raskaði í mesta lagi hugmyndum einhverra um hvað sé list - og það er gott og gilt).

Listamaðurinn íslenski bætti því svo við, að með því að setja skúlptúrinn (af sprengjunni) „í annað samhengi" hafi skúlptúrinn hætt að vera skúlptúr og orðið að sprengju. Þetta er einfaldlega rangt. Sprengja er hlutur sem getur sprungið og valdið skaða og jafnvel manntjóni. Skúlptúr getur ekki gert slíkt, og breyting á samhengi getur ekki breytt eðli efnisins sem skúlptúrinn er gerður úr.

Það sem hér að ofan er nefnt bendir allt til þess að blessaður listamaðurinn ungi hafi kannski svolítið ofvaxnar hugmyndir um listaverk og mátt þeirra, og að þetta ofmat hafi nú orðið til þess að hann gæti endað í fangelsi. Þó er rétt að nota hér tækifærið og höfða til vel þekkts umburðarlyndis Torontobúa og biðja þá að sýna sjálfhverfum og skammsýnum íslenskum listamanni skilning.

Hann nefndi líka - í Fréttablaðinu, held ég - að „listaverkið" hafi haft eitthvað með að gera breytt viðbrögð fólks við sprengjuhótunum eftir hryðjuverkin í Bandaríkjunum fyrir sex árum. Ja, ég segi nú bara eins og Ameríkanar: Döö!

Allt vekur þetta gamalkunnar spurningar um inntak og hlutverk listarinnar í samfélaginu, og ekki úr vegi að nota tækifærið og velta þessum spurningum fyrir sér rétt eina ferðina. Ég skal viðurkenna að þetta eru ekki frumlegar vangaveltur, fjarri því.

Það hefur löngum verið mörgum listamanninum hjartfólgið að ýta smáborgaranum út úr fastskorðuðum veruleika hans. Róta í hugmyndaheimi hans og „vekja hann til umhugsunar." Listamenn hafa um langan aldur tuggið þessa klisju, og eru enn að því. En hvenær ganga þeir of langt?

Jú, þegar þeir fara að nota fólk, valda því tjóni eða meiða það, þá er of langt gengið. Það er allt í lagi að róta við hugmyndum fólks, og ég held að flest fólk sé ákaflega opið fyrir að láta róta við hugsun sinni. Tökum dæmi af klósettskál ofannefnds Duchamps. Hún hafði eflaust mikil áhrif á hugmyndir fólks um list. En Duchamp notaði ekki fólk við að búa til þetta listaverk, og hann olli engum tjóni með því.

„Listamaðurinn" íslenski í Toronto, sem hér um ræðir, sýndi aftur á móti fólki lítilsvirðingu, notaði það til að ná sínu eigin markmiði (að búa til list) og olli beinlínis skaða sem á ekkert skylt við að róta við viðteknum hugmyndum smáborgaralegs samfélags.

Það má svo ennfremur velta því fyrir sér hvaða hvatir geti legið að baki uppátæki á borð við meintan „listgjörning" íslenska listamannsins. Er það sköpunarþrá? Ef til vill. En þar sem ætla má að listamaðurinn hafi vel gert sér grein fyrir því hvaða afleiðingar verkið myndi hafa - koma róti á líf og fyrirætlanir fjölda manns - er ekki út í hött að álykta að hin eiginlega hvöt að baki verkinu hafi verið drottnunargirnd. Löngun til að sýna vald sitt.

Gott og vel, margir eru haldnir drottnunargirnd og vísast getur maður fengið „kikk" út úr því að beita annað fólk valdi. En það er harla ómerkilegt að fá útrás fyrir svona hvatir með því að koma óorði á listir og listafólk.

Og þó, það er ef til vill of djúpt í árinni tekið að tala um drottnunargirnd; kannski var þetta ekki annað en ómæld sjálfhverfa. Þess eru jú dæmi að listamenn séu kannski svolítið í sjálfhverfari kantinum, ekki satt?

Svo má auðvitað velta því fyrir sér hvort ekki sé réttlætanlegt að færa fórnir fyrir listina? Mega ekki listamenn gera ýmislegt sem enginn óbreyttur almúgamaður kæmist upp með?

Ég verð víst að viðurkenna að ég hef aldrei skilið þá hugsun að listamönnum leyfist, í nafni listarinnar, eitt og annað sem aðrir mega ekki gera. Ég kemst aldrei yfir þá hugsun að þetta sé afsökun fyrir sjálfhverfu og frekju. Enda hef ég oft verið sakaður um að hafa ekkert vit á listum, og jafnvel að vera öfundsjúkur út í fólk með frumlega hugsun.

Mér til afbötunar segist ég hafa það prinsipp að ekkert geti verið meira um vert en virðing fyrir manneskjum. Jafnvel ekki list eða „frumleg hugsun." Og ég er alveg sannfærður um að það er hámark siðleysisins að nota annað fólk án þess að fá hjá því heimild fyrst.

(Viðhorf, Morgunblaðið 3. desember 2007)

Konfektkassinn

Maður sem ekki vill láta nafns síns getið af ótta við að verða stimplaður kverúlant eða jafnvel þjófur sagði farir sínar ekki sléttar af viðskiptum í verslun sem er í eigu stórrar keðju í Reykjavík. Hann hafði eftirfarandi sögu að segja af þessari verslunarferð sinni:

Hann fór í búðina til að kaupa afmælisgjöf og rakst þar á glæsilegan konfektkassa í hillu. Á hillubrúninni undir kassanum stóð verðið, 257 krónur. Þetta þótti manninum ótrúlegt og spurði afgreiðslumann hvað konfektkassinn kostaði. Jú, 2.099 krónur. En af hverju stendur þá 257 krónur á hillunni? spurði maðurinn. Að athuguðu máli komst afgreiðslumaðurinn að þeirri niðurstöðu að þetta hilluverð, 257 krónur, ætti við annan konfektkassa, miklu minni, sem var til hliðar í hillunni. Enda stæði á verðmiðanum nafnið á þeim konfektkassa.

En af hverju er þá verðmiðinn beint fyrir neðan stóra kassann sem kostar tvö þúsund krónur? spurði viðskiptavinurinn. Gildir ekki hilluverðið?

Nei, afgreiðslumaðurinn var nú ekki aldeilis á því. Verðmiðinn hefði bara eitthvað ýst til hliðar eða eitthvað.

Viðskiptavinurinn varð fúll og fannst hann hafa verið gabbaður. Hann stóð því á sínu og sagði að það væri allt útlit fyrir að verslunin hefði verið að reyna að blekkja með því að hafa verðmiðann á vitlausum stað. Og það skipti engu máli þótt nafnið á „rétta" kassanum stæði á verðmiðanum með örsmáu letri en verðið með stórum stöfum.

Afgreiðslumaðurinn var orðinn fremur fúll og hneykslaður, að því er virtist, á þessum uppsteyt viðskiptavinarins og sagðist þurfa að hringja í yfirmann sinn og bera málið undir hann og hvarf inn í kompu í búðinni. Kom til baka stuttu síðar og sagði þurrlega: „Hann gafst bara upp," og af tóninum í rödd hans mátti ráða að bæði hann sjálfur og yfirmaðurinn væru hneykslaðir en nenntu ekki að standa í þrasi við kjaftforan kúnna.

Fínt, sagði viðskiptavinurinn, alveg jafn fúll, keypti konfektkassann á 257 krónur, og fór í afmælið.

En hann var ekki í neinu hátíðarskapi. Hann sagði að sér hefði næstum liðið eins og hann hefði framið þjófnað. Samt hafði hann í rauninni ekki gert annað en að standa á rétti sínum sem neytandi, það er að segja að þegar misræmi er milli hilluverðs og kassaverðs skuli hilluverðið gilda.

Viðmót afgreiðslumannsins og yfirmanns hans hafði reyndar fyllt viðskiptavininn þvermóðsku og hann segir að þó að hann komi vissulega til með að versla í þessari búð framvegis líti hann alls ekki á sig sem viðskipta„vin" þessarar verslanakeðju. Þvert á móti sé honum orðið afskaplega í nöp við hana.

„En það sem er eiginlega verst af öllu," sagði hann síðar, „er að mér var alveg nákvæmlega sama þótt ég hefði á tilfinningunni að ég væri hálft í hvoru að stela þessari vöru. Ég fékk ekki vott af samviskubiti gagnvart versluninni. Ég skammaðist mín reyndar fyrir það að mér fannst ég koma ruddalega fram, því að það á maður ekki að gera. Sú hugsun sem var mér efst í huga var á þá leið að þessi verslun væri í eigu keðju sem hefði vísvitandi blekkt verðkönnunarfólk, og þar með viðskiptavini, haft verðsamráð við helsta „keppinaut" sinn og þar með brotið samkeppnislög - allt til þess eins að græða sem mest."

Viðskiptavinurinn ruddalegi sagði að það hefði líka rifjast upp fyrir sér hvernig í ljós kom fyrir ekki löngu að olíufélögin skirrtust ekki við að beita vafasömum meðulum til að græða.

„Ég hugsaði bara sem svo: Þeir hafa gengið eins langt og þeir hafa getað til að hafa af mér sem mest af peningum og ég ætla einfaldlega að gjalda líku líkt. Gullna reglan segir: Komdu fram við aðra eins og þú vilt að þeir komi fram við þig. Það þýðir að þeir sem koma illa fram við aðra eru í rauninni að veita öðrum leyfi til að koma illa fram við sig," sagði viðskiptavinurinn. „Og það er það sem íslensku olíufélögin gerðu og það er það sem íslensku risaverslanakeðjurnar hafa verið að gera."

Eftir þessa frásögn fór ég að velta því fyrir mér hvað viðhorf viðskiptavinarins til verslunarinnar, sem hann hefur skipt við í mörg ár, er dapurlegt. Hann lítur ekki á kaupmanninn sem vin sinn heldur beinlínis sem fjandmann og býst við slæmu af honum. Býst við að kaupmaðurinn reyni að hlunnfara viðskiptavinina og blekkja þá.

Og ekki aðeins þessi tiltekni kaupmaður - sem er reyndar ekki maður heldur stórfyrirtæki - heldur kaupmenn yfirleitt. Viðskiptavinurinn sem um ræðir er hefðbundinn Íslendingur í lægri millistétt sem þarf að fara sparlega með launin sín til að þau hrökkvi fyrir nauðsynjum, og ég er ekki frá því að viðhorf hans til kaupmanna sé harla dæmigert.

En hvað veldur þessu neikvæða og sannarlega dapurlega viðhorfi? Eru dæmigerðir millistéttar-Íslendingar sem þurfa að halda í við sig bara frekjur sem svífast einskis til að fá allt sem ódýrast?

Eða eru þeir orðnir svona ofurvarir um sig - allt að því vænisjúkir - í samskiptum við verslanir af því að hvert dæmið á fætur öðru hefur komið upp á yfirborðið að undanförnu, allt frá olíusamráðinu til verðkannanablekkinga Krónunnar og Bónuss nú fyrir skemmstu, sem benda til að eina siðalögmálið sem kaupsýslumenn fylgi sé að maður megi gera allt sem maður komist upp með.

Til er erlent máltæki sem segir að kúnninn hafi ætíð rétt fyrir sér. Það hefur aldrei náð fótfestu á Íslandi. Þvert á móti. Hér hefur alltaf þótt eðlilegt að kúnninn beygi sig fyrir kaupmanninum. Sennilega eru þetta leifar frá þeirri tíð er danskir kaupmenn voru helstu stórmenni Íslands.

Það væri strax til bóta ef íslenskir neytendur tileinkuðu sér það útlenda viðhorf að kúnninn hefði alltaf rétt fyrir sér. Seint munu verslanakeðjurnar verða fyrstar til þess.

(Viðhorf, Morgunblaðið 26. nóvember 2007)

Burt með „herrann“

Það er góð hugmynd hjá Steinunni Valdísi Óskarsdóttur, þingmanni Samfylkingarinnar, að breyta þyrfti starfsheiti ráðherra þannig að konur geti borið titilinn án þess að vera „herraðar". Það gerir hugmyndina svo enn betri að Steinunn skuli stinga upp á því að það verði jafnvel verkefni þjóðarinnar allrar að finna ráðherrum nýtt starfsheiti. Því að hvað finnst Íslendingum skemmtilegra og meira um vert en rífast um hvað hlutirnir eigi að heita?

Það er alveg hárrétt hjá Steinunni að starfsheitið „ráðherra" er alveg ótækt eftir að konur fóru að gegna þessum embættum. Það er ennfremur hárrétt hjá Steinunni að ef starfsheitið hefði verið kvenkyns hefði því verið breytt um leið og fyrsti karlinn tók við embætti.

„Ef orðin ráðherra og sendiherra væru t.d. „ráðfrú" og „sendifrú" hefði eflaust einnig þótt sjálfsagt að breyta starfsheitinu um leið og fyrsti karlmaðurinn tók að sér slíkt embætti. Það er því í fyllsta samræmi við þessa þróun að breyta einnig starfsheitum í hefðbundnum karlastéttum, þannig að konur geti borið þau. Ráðherraembætti eiga ekki að vera eyrnamerkt körlum," sagði Steinunn í greinargerð sem hún lagði fram með þingsályktunartillögu sinni um þetta efni.

Varla hafði mbl.is sagt frá tillögu Steinunnar á miðvikudagskvöldið en fréttabloggin tóku að hlaðast á fréttina eins og grýlukerti í vetrartíð. Ég skal viðurkenna að ég er að mestu hættur að nenna að lesa fréttablogg, en af fyrirsögnum blogganna mátti ráða að flestum bloggskríbentum finnist þetta fáránleg hugmynd - megnið af þessum skríbentum var karlkyns, sem kann að útskýra eitthvað.

En að minnsta kosti varð alveg ljóst, strax og þessi frétt birtist, að þarna er á ferðinni mál sem getur orðið mikið hitamál og áhugamál þjóðarinnar, hvort heldur menn og konur eru á móti því að breyta starfsheitinu eða fylgjandi. Og þeir sem eru fylgjandi breyttu starfsheiti (ég er í þeim hópi) geta síðan farið að velta því fyrir sér hvað skuli koma í staðinn. Vísast geta orðið deildar meiningar um það.

Þetta þarf alls ekki að verða tímafrekt eða dýrt. Nýyrðið sjálft væri hægt að fá ókeypis með því einfaldlega að fjölmiðlar birti fréttatilkynningar þar sem almenningur er beðinn um að senda tillögur á eitthvert netfang alþingis. Síðan myndu þingmenn ræða þetta eins og hvert annað þingmál og samþykkja lög um breytinguna.

Ég er alveg handviss um að það yrðu ekki miklar deilur um þetta á þinginu. Það er í rauninni alveg sjálfsagt mál að breyta þessu, því að eins og Steinunn segir ennfremur:

„Það stríðir ekki einungis gegn málvitund okkar að kona sé herra, heldur er það merkingarlega útilokað að kona sé herra á sama hátt og karl getur ekki verið frú. Orðið herra merkir tvennt samkvæmt íslenskri orðabók, annars vegar titil karlmanns og hins vegar húsbónda eða yfirmann og ljóst er að síðarnefnda merkingin er frá þeim tíma þegar aðeins karlar gegndu slíkum stöðum. Það er því mikið réttlætismál að þessum starfsheitum verði breytt."

Þetta er eiginlega alveg skothelt. Og þegar einhverju er haldið fram með skotheldum rökum hlýtur maður að fallast á það.

Kannski mætti þó velta því fyrir sér hvort að merking orðsins „herra" sé að einhverju leyti orðin tvíræð, og það sé farið að merkja bæði „herramaður" (sem eingöngu getur átt við karlkyns manneskju) og einnig „yfirmaður" (sem getur átt við hvort heldur sem er karlkyns eða kvenkyns manneskju). Þannig að í samhenginu „ráðherra" hafi orðhlutinn „herra" í rauninni breytt um merkingu og eigi ekki lengur eingöngu við um karlkyns manneskju.

Ég skal játa að samkvæmt minni eigin máltilfinningu er orðið „ráðherra" af einhverjum ástæðum ekki sérlega karlkynjað. En það getur vel verið að þetta sé einfaldlega vegna þess að ég er karlkyns. Ég viðurkenni fúslega að mér finnst dálítið skrítið ef karlmaður er titlaður „hjúkrunarkona". Grun hef ég um að mörgum körlum þyki það skrítið. Þannig að ég trúi því vel að konum finnist skrítið að Þorgerður Katrín sé titluð herra, svo dæmi sé tekið.

En hvaða orð á þá að koma í staðinn? Ekki blasir það við. Mig langar þó að gera að tillögu minni að farin verði einfalda leiðin og orðhlutinn „herra" einfaldlega skorinn af orðinu „ráðherra," þannig að eftir verði einfaldlega „ráð". Fínt hvorugkynsorð, og breytingin verður ekki mikil. Úr „Geir Haarde forsætisráðherra" í „Geir Haarde forsætisráð."

Ef úr verður að þessi tillaga mín hlýtur náð fyrir augum þingheims og samþykkt verður stjórnarskrárbreyting þess efnis að starfsheitið „ráð" komi í stað „ráðherra" mun ég senda reikning upp á eina milljón til Árna Matthiesens fjármálaráðs. (Athugið að í nefnifalli er þetta alls ekki „ráður" heldur „ráð" - hvk).

En án gamans: Það væri alveg eitursnjallt af alþinginu að samþykkja þessa breytingu á starfsheiti ráðherra og ganga frá henni án þess að ráða í verkið einhverja meinta fagmenn sem rukka stórfé fyrir. Auðvitað blasir við að þarna er tækifæri fyrir þingmenn eða ráðherra til að gauka peningum skattborgaranna að vildarvinum sínum undir því yfirskini að um sé að ræða þóknun, en vonandi sleppur þetta mál við að atast af slíkum auri.

Hér er einnig tækifæri fyrir íslenska rithöfunda og aðra orðasmiði að komast á spjöld stjórnarskrárinnar með því að búa til gott orð í staðinn fyrir „ráðherra". En ég vona að þessir sömu rithöfundar og orðasmiðir séu tilbúnir til að rukka ekki krónu fyrir orðið. Er ekki nóg að fá heiðurinn og tilhugsunina um að eiga orð í stjórnarskránni - þó ekki sé nema eitt orð, það er meira en flestir eiga.

(Viðhorf, Morgunblaðið 23 nóvember 2007)

Skot í tilefni dagsins

Dagur íslenskrar tungu er af mörgum talinn hátíðisdagur, og af þeim sökum eru í dag haldnar ófáar hátíðarræðurnar þar sem tilefni dagsins - íslenskan - er mært og hlaðið lofi. En eins og allir vita eru hátíðis- og tyllidagar líka dagar innantómra orða sem enginn man eftir þegar hátíðarskapið er runnið af mönnum og þeir mættir í blákaldan veruleikann daginn eftir.

 

Það eru bara skáld og fyrirmenni sem geta leyft sér að vera í hátíðarskapi á hverjum einasta degi, þar sem upphafning hversdagsins er jú vinnan þeirra. Við hin höldum áfram að púla í klóakkinu, eins og skáldið komst að orði.

Eitt af því sem eflaust mun heyrast í dag eða sjást á prenti er að íslenskir fjölmiðlar séu helstu útverðir íslenskrar tungu og að fjölmiðlafólki sé því lögð á herðar sú skylda að vanda mál sitt. Hvort tveggja er þetta þó í rauninni rangt. Þetta eru einmitt dæmi um innantóm hátíðisdagaorð.

Íslensku fjölmiðlafólki er ekki lögð sú skylda á herðar að vanda mál sitt. Raunin (í tvennum skilningi) er aftur á móti sú að íslensku fjölmiðlafólki eru lagðar þær skyldur á herðar að vinna hratt og afkasta miklu, og gæta vandlega að útliti sínu og ímynd. Ef einhver verður til að mótmæla þessu vil ég einfaldlega biðja þann hinn sama að lesa íslenska fjölmiðla, eða hlusta á þá og horfa.

Á þessu hafa reyndar löngum verið tvær ágætar undantekningar. Það eru Morgunblaðið og Ríkisútvarpið. Þetta eru einu fjölmiðlarnir á Íslandi sem hafa beinlínis kostað einhverju til - tíma og peningum - að vanda málfar sitt. Athyglisvert er að þetta eru um leið einu fjölmiðlarnir sem eru hluti af sjálfsmynd íslensku þjóðarinnar. Þarna eru áreiðanlega tengsl á milli.

Almenna reglan á íslenskum fjölmiðlum er þó sú, að ef maður er „kúl og krisp" (og jafnvel líka „slikk"), vinnur hratt og mokar miklu skiptir engu máli þótt maður geti ekki komið út úr sér óbjagaðri setningu eða sett heila hugsun á blað.

Við sjálft liggur að það sé fjölmiðlafólki fjötur um fót á framabrautinni að leggja meiri áherslu á málfar sitt en útlit og framkomu. Ég er ekki að halda því fram að við eigum öll að fara að sitja í lopapeysu og gallabuxum við að setja saman gullaldaríslensku. Ég á við að stjórnendur fjölmiðla virðast hiklaust telja mest um vert að hafa „flott" starfsfólk, og skiptir þá engu þótt þetta sama fólk geti ekki tjáð sig nema í gatslitnum orðaleppum og bjöguðu máli.

Þess vegna held ég því hiklaust fram að íslenskir fjölmiðlar séu í raun og veru ekki útverðir íslenskrar tungu, þó svo að þeir á hátíðis- og tyllidögum segist vera það. Ef íslenskir fjölmiðlar vilja standa við stóru, hátíðlegu orðin þurfa þeir að verja peningum og tíma í að vanda mál sitt. Það gera þeir ekki. Aftur á móti verja þeir stórfé og löngum stundum í að bæta útlit sitt og ímynd; gera hana „kúl og krisp".

Ef fjölmiðlum væri einhver alvara með að vanda mál sitt myndu þeir borga starfsfólki sínu fyrir gott málfar. Raunin er þó sú að miðlarnir borga alls konar ímyndarráðgjöfum og málhöltum stjörnum stórfé, á meðan almennir fréttamenn, þýðendur og prófarkalesarar (fólkið sem setur saman megnið af því íslenska máli sem miðlarnir bera á borð) eru tiltölulega lágt launaðir, eins og glögglega kemur í ljós á hverju ári í tekjublaði Frjálsrar verslunar.

Hver veit, ef til vill rennur upp sá dagur að enginn verður jafn kúl og sexí og sá sem hefur vald á málinu; getur talað án þess að tafsa og hika, gefur sér tíma til að vanda sig við að skrifa og hefur hugsun á öðru en útjöskuðum orðaleppum.

Þeir fjölmiðlar sem á hátíðisdögum á borð við daginn í dag fara mikinn um gildi þess að tala og skrifa góða íslensku gætu reyndar með ýmsum hætti sýnt viljann í verki. Eins og hér að framan var nefnt gætu þeir beinlínis borgað fyrir gott mál, fremur en flott útlit.

Einnig mætti gefa fjölmiðlafólki kost á - og jafnvel skylda það margt hvað - til að læra að beita íslenskunni vel. Til dæmis væri hægt að bjóða upp á endurmenntunarnámskeið í íslensku, rétt eins og fjölmiðlafólki er sífellt boðið upp á námskeið í fréttamennsku, kaupsýslufræðum, notkun hinna og þessara tölvuforrita og guð má vita hverju. Ekki rekur mig minni til þess að hafa séð fjölmiðlafólki boðið upp á íslenskunámskeið.

Slíkt námskeið gæti orðið verulega skemmtilegt. Ég er ekki að tala um að þeir fari og fái fyrirlestur um stafsetningu og málfræði. Það væri nær að þeir fengju að lesa góðar bækur og pæla í þeim með leiðsögn skemmtilegs kennara. Hvernig væri til dæmis að blaðamönnum yrði boðið á Njálunámskeið? Eða fengju að velta sér upp úr Moby Dick í svo sem eins og mánuð?

Væru stjórnendur íslenskra fjölmiðlafyrirtækja tilbúnir að borga fyrir slíkt og sleppa því að kaupa enn einn fundinn með ímyndarráðgjafa? (Flestir þessara funda eru hvort eð er í rauninni vitagagnslausir, er það ekki?)

Það gæti meira að segja farið svo að ef raunveruleg, áþreifanleg áhersla væri lögð á gott málfar þyrftu fjölmiðlar minna á öllum ímyndar- og markaðsráðgjöfunum að halda. Vegna þess að reynslan sýnir að fátt þykir lesendum, áheyrendum og áhorfendum jafn traustvekjandi og gott málfar.

Þeir tveir fjölmiðlar sem ég nefndi áðan að hefðu í gegnum tíðina lagt raunverulega áherslu á gott mál, Ríkisútvarpið og Morgunblaðið, eru líka þeir miðlar sem Íslendingar treysta best. Ekkert er betra fyrir ímynd fjölmiðils en að vera traustvekjandi. Og ekkert er meira traustvekjandi en gott og skilmerkilegt mál. Þar af leiðandi blasir við að í rauninni er ekkert betra fyrir ímyndina en gott málfar.

(Viðhorf, Morgunblaðið, 16. nóvember 2007)

Miðlar í kreppu

Eru íslenskir fréttamiðlar í einhverri kreppu? Ef marka má formann Alþjóðasambands blaðamanna, Aidan White, eru íslenskir fréttamiðlar í kreppu, rétt eins og fréttamiðlar hvarvetna í heiminum. Þetta kom fram í afar athyglisverðu viðtali við White sem birtist hérna í Morgunblaðinu í tilefni af baráttudegi evrópskra blaðamanna á mánudaginn.

Ég held að ég sé alveg sammála White. Íslenskir fréttamiðlar eru í kreppu. En hvað veldur henni?

Eitt af þremur grunngildum fréttamennskunnar, sagði White, er virðing fyrir sannleikanum. Nú dettur mér ekki í hug að halda því fram, að nokkur íslenskur fjölmiðlamaður fari vísvitandi með lygar, en stundum held ég að áhersla á sannleikann fari halloka í íslenskum fjölmiðlum fyrir áherslu á og eftirsókn eftir flottheitum og kúli. Það er að segja, það skiptir í rauninni litlu máli hvað maður er að segja, en mikilvægt er að maður líti sjálfur út fyrir að vera gagnrýninn og með allt á hreinu.

Kannski er þetta ekki nema von. Íslenskir fjölmiðlar eru fyrir löngu búnir að ofmetta markaðinn, bæði hvað varðar lestur og áhorf og einnig hvað varðar umfjöllunarefni. Þessa vanda varð fyrst vart erlendis með fjölmiðlabyltingunni fyrir um tuttugu árum þegar CNN og Sky fóru að senda út fréttir - eða ætti maður að hafa það innan gæsalappa, "fréttir"? - allan sólarhringinn. Þá var orðið til form sem krafðist innihalds, og óhjákvæmilega varð þrettándinn þunnur.

Fréttamenn sem eru sæmilega gagnrýnir í hugsun finna oft á dag fyrir því að þeir séu að skrifa fréttir um eitthvað sem er ekki neitt, eða skiptir engan máli nema ef til vill þann sem fjallað er um, sem nýtur þess að fá athygli eða auglýsingu. Þetta er einfaldlega orðið eðlilegur þáttur í starfinu.

Fréttamenn verða líka fljótlega varir við að lesendur hafa í rauninni sáralítinn áhuga á svona innihaldsrýrum fréttum - nema þær séu skemmtilegar. Þar af leiðandi fer afþreyingargildi frétta (hljómar vissulega eins og mótsögn, en staðreynd engu að síður) að vega þyngra eftir því sem sífellt meira fjölmiðlaframboð krefst sífellt meira innihalds, og leiðir því til sífellt hærra hlutfalls af innihaldsrýrum fréttum.

Því að það er alveg ljóst hverju lesendur sækjast eftir. Þeir vilja fá að vita sannleikann um stóra atburði (og því fjær sem þeir eru því stærri þurfa þeir að vera til að lesendur taki eftir þeim - það gilda greinilega sömu lögmál um fréttir og fjöll), og svo leita þeir að einhverju sem þeim finnst forvitnilegt eða beinlínis skemmtilegt.

Hvort svona afþreyingarfréttir eru alveg "sannleikanum samkvæmt" held ég að lesendur láti sér oftast í léttu rúmi liggja, enda líta þeir fyrst og fremst (og réttilega) á þessar "fréttir" sem afþreyingu. En þegar kemur að fregnum af alvarlegum og stórum atburðum gera lesendur strangar kröfur um að allt sé sannleikanum samkvæmt - þeim fréttamönnum sem verður hált á því svelli er sendur tónninn svo um munar.

White nefndi einnig í viðtalinu að annað grunngildi fréttamennsku sé sjálfstæði. Þarna kreppir skórinn svo sannarlega að mörgum íslenskum fjölmiðlum. Það er líklega eitt þekktasta hlutverk fjölmiðla að veita valdhöfum aðhald, og þess vegna eru svokölluð "málgögn" ekki alvöru fréttamiðlar.

Vandinn hér á landi (og kannski víðar) er nú orðinn sá, að margir fréttamiðlar eru beinlínis í eigu hinna eiginlegu valdhafa - það er að segja moldríkra kaupsýslumanna. Svo er komið að við liggur að einungis ríkisfjölmiðlar séu eiginlega sjálfstæðir fjölmiðlar. Að minnsta kosti er æðsta vald ríkisfjölmiðlanna lýðræðislega kjörið og sækir þannig umboð til almennings og ber (strangt til tekið, að minnsta kosti) ábyrgð gagnvart þessum sama almenningi.

Æðsta vald fjölmiðla sem eru í eigu moldríkra kaupsýslumanna var ekki kosið af neinum og ber því ekki (jafnvel strangt til tekið) ábyrgð gagnvart neinum og getur því gert það sem því sýnist. Við slíkar aðstæður getur orðið erfitt um vik fyrir óbreytta blaðamenn að starfa sjálfstætt, þótt vissulega séu eigendur fjölmiðlanna alveg sjálfstæðir - í þeirri merkingu að þeir geta gert það sem þeim sýnist við fjölmiðlana sína.

En kreppan í íslenskri fjölmiðlun er ekki bara vondum og gráðugum eigendum að kenna. Sjálfsritskoðun fréttamanna er líklega verri en utanaðkomandi ritskoðun. Sjálfsritskoðun á íslenskum fjölmiðlum birtist með ýmsum hætti, en ekki síst þeim sem tilgreindur var hérna í byrjun: Það virðist skipta fréttamenn mestu máli að koma vel fyrir - líta út fyrir að vera kúl og krítískur - og vega þessir þættir í mörgum tilvikum þyngra en sjálft umfjöllunarefnið.

Sú sjálfsritskoðun sem er þó líklega sýnu verst er sú sem bannar allt neikvæði og krefst í staðinn yfirborðslegs og skefjalauss jákvæðis. Fréttamenn sem verða þessu jákvæðitrúboði að bráð verða fljótlega bitlausir fréttamenn vegna þess að góðir fréttamenn beita neikvæði eins og hverju öðru vinnutæki.

Vegna þess sem hér að framan var haft eftir White, um mikilvægi þess að fréttamenn geti starfað sjálfstætt, skiptir ekki síst máli að fréttamenn noti neikvæðið eins og brynju gagnvart þeim valdhöfum sem þeir eiga að veita aðhald - og þá á ég bæði við ráðherra og ríkisbubba.

Á íslenskum fjölmiðlum hefur aftur á móti lengi viðgengist einhver undarleg stimamýkt í samskiptum við þessa valdamenn (og þá á ég bæði við ráðherra og ríka menn). Og þetta heyrir ekki sögunni til. En slík stimamýkt getur þó í rauninni ekki verið samboðin neinum fréttamanni með snefil af sjálfsvirðingu.

(Viðhorf, Morgunblaðið 8. nóvember 2007)

Hugsað stutt

Ef að er gáð kemur í ljós að meginástæðan fyrir því að nokkrir ungir menn í Sjálfstæðisflokknum - nánar tiltekið á hægri væng þess flokks - vilja leyfa sölu léttvíns og bjórs í matvöruverslunum er sú að það er prinsippmál að ríkið hafi ekki vit fyrir fólki. Þetta hefur ekkert með aukið aðgengi að gera. Eins og margoft hefur verið bent á er aðgengið og úrvalið nú þegar harla gott og fátt bendir til að þetta tvennt muni í rauninni aukast þótt frumvarpið nái að verða að lögum.

Setjum sem svo að frumvarpið hljóti samþykki. Næsta krafa ungu hægrimannanna verður þá auðvitað sú að ÁTVR hætti að selja bjór og léttvín því að ríkið eigi ekki að vera í samkeppni við einkaaðila. Þetta er það sama og ungu hægripostularnir hafa klifað á í sambandi við auglýsingar í Ríkisútvarpinu. Þar með yrðu Bónus og Hagkaup einu verslanirnar í landinu sem gætu selt bjór og léttvín. Er líklegt að í Bónusi fengist jafn gott úrval og í ÁTVR?

Svarið blasir við. Og þó, málið kannski ekki alveg svona einfalt. Vísast yrðu til sérverslanir sem selja myndu dýrari bjórtegundir og háklassaléttvín, en verðið í þessum verslunum yrði eflaust hærra en verðið á þessu áfengi er núna hjá ÁTVR, einfaldlega vegna þess að viðskiptavinir þessara verslana yrðu efnað fólk sem væri tilbúið að borga meira fyrir vöruna. Því myndu bjór- og léttvínskaupmenn einfaldlega hækka verðið.

Með öðrum orðum, aðgengið myndi kannski aukast í heildina en fyrir meðaljóninn myndi úrvalið snarminnka. Fyrir efnamenn myndi úrvalið kannski aukast og áreiðanlega telja ungu hægripostularnir víst að þeir muni sjálfir verða í hópi þeirra sem hafa munu efni á þessu aukna úrvali.

Þannig að það verður ekki nóg með að þeir geti valið úr meiru og keypt vínið sem þeim er sagt að sé gott, þeir fá þarna að auki enn eina leiðina til að skilja sig frá almúganum og stíga þrepi ofar í þeim eina þjóðfélagsvirðingarstiga sem þeir taka mark á; áberandi auðlegð.

Æi, þetta er nú kannski ekki sanngjarnt. Það getur varla verið að mennirnir séu svona ofboðslega grunnhyggnir, jafnvel þótt þeir séu hægripostular. Þá er nú skárra að ímynda sér að það sem búi að baki sé, eins og fullyrt var hér í byrjun, einhverskonar prinsipp, eins og til dæmis það að ríkið eigi ekki að hafa vit fyrir fólki. Maður á sjálfur að sjá fótum sínum forráð, og geti maður það ekki á maður ekki að geta við annan sakast en sjálfan sig. Kannski er ég að því leytinu hægrisinnaður sjálfur að ég er alveg til í að skrifa upp á þetta.

En þá vandast nú málið. Vegna þess að ef nánar er að gáð og hugsað lengra en nemur manns eigin nefi kemur í ljós að það er allt eins líklegt að sala bjórs og léttvíns í matvöruverslunum leiði til þess sem ég er alveg hjartanlega sammála ungu hægrimönnunum um að sé af hinu illa, það er að segja aukinnar skattheimtu. Ef ríkiseinkasala á áfengi kemur í veg fyrir að skattheimta aukist er ég henni enn meira hlynntur en ég hef hingað til verið, og var þó vart á bætandi fylgispekt mína við ríkiseinokun á áfengi.

Lógíkin í þessu er með sem einföldustum hætti einhvern veginn svona:

Fyrsta forsenda: Afnám ríkiseinokunar á áfengissölu eykur aðgengi að áfengi (ef ekki úrvalið).

Önnur forsenda: Aukið aðgengi að áfengi eykur almenna neyslu á því.

Þriðja forsenda: Aukin almenn áfengisneysla eykur lýðheilsutjón af völdum áfengis.

Fjórða forsenda: Aukið lýðheilsutjón krefst aukinnar heilbrigðisþjónustu.

Fimmta forsenda: Aukin heilbrigðisþjónusta kallar á aukin opinber útgjöld til heilbrigðisþjónustu:

Sjötta forsenda: Aukin opinber útgjöld (til heilbrigðisþjónustu) kalla á aukna skattheimtu.

Niðurstaða: Afnám ríkiseinokunar á áfengissölu kallar á aukna skattheimtu.

Hvað segja ungu hægripostularnir um þetta? Síðan hvenær hafa þeir verið fylgismenn aukinnar skattheimtu? Það skyldi þó ekki vera að þeim hefði yfirsést eitthvað? Kannski hafa þeir bara ekki hugsað málið nógu langt. Að minnsta kosti er mjög undarlegt að sjá unga menn í Sjálfstæðisflokknum mæla fyrir lagafrumvarpi sem við nánari athugun mun vísast kalla á aukin opinber útgjöld og þar með aukna skattheimtu.

(Ef bregðast á við þessari niðurstöðu með því að krefjast einfaldlega afnáms ríkiseinokunar á heilbrigðisþjónustu, og þar með afnáms skattheimtu, má benda á að heilbrigðiskerfið í Bandaríkjunum, sem er líklega það "frjálsasta" í heimi er einnig það langdýrasta í heimi og jafnframt eitt það óskilvirkasta og versta).

Til að forðast niðurstöðuna í röksemdafærslunni hérna að ofan þarf að sýna fram á að einhver forsendan sé röng. Fljótt á litið eru þrjár fyrstu forsendurnar einna grunsamlegastar en þó hafa að undanförnum bæði landlæknir og velferðarráð Reykjavíkur vísað til rannsókna er renna stoðum undir þær, þannig að líklega verður ekki hjá niðurstöðunni komist.

Þannig greindi mbl.is frá því fyrir tíu dögum eða svo, að velferðarráð hefði "vísað til þess að rannsóknir í Svíþjóð, Finnlandi, Bandaríkjunum og Kanada sýni fram á margföldun á neyslu þegar aðgengi sé aukið með afnámi einkasölu."

Það er líklega helst þarna sem má reyna að höggva gat í lógíkina. Það má rífast um túlkanir á þessum rannsóknum. En einfalda spurningin sem ekki hefur verið svarað er þessi: Hvers vegna er svona mikilvægt að afnema ríkiseinkasölu á áfengi og bjór þrátt fyrir að eindregnar vísbendingar séu um að það hafi slæmar afleiðingar?

(Viðhorf, Morgunblaðið 30. otkóber 2007)