Viðhorf 31. mars: Mikilvægt verkfæri

Umræðan sem staðið hefur undanfarið um tvítyngi á sér ýmsar hliðar og því er hægt að nálgast hana á marga vegu. Raunin hefur enda orðið sú, að allmargir hafa tekið þátt í umræðunni og kannski svolítið hver frá sinni hlið. Þá vill auðvitað brenna við að menn átti sig ekki á því hvað hinir eru eiginlega að fara. En ekki er þar með sagt að framlag þeirra sé ógilt.

Gauti Kristmannsson lét sér engu að síður sæma, í grein sem hann skrifaði í Lesbók 4. mars, að dæma umræðuna alla á einu bretti "undarlega". Að því er virtist helst á þeirri forsendu að ekki hefðu eiginlegir sérfræðingar eins og hann sjálfur tekið þátt í henni og skilgreint hana. Mig grunar að Gauti hafi ekki áttað sig á því að umræðan á sér fleiri hliðar en bara þá sem hann sjálfur vill nálgast hana frá. Kannski er þetta algeng blinda hjá sérfræðingum og ef til vill er hún bara það sem kalla mætti mannlegi þátturinn í umræðunni. Gerir hana að vísu flóknari en ella, en mannlegu þættirnir vilja jú einmitt vera þeir þættir sem flækja málin.

Í Viðhorfi 9. mars gagnrýndi ég Gauta fyrir að vilja dæma undangengna umræðu dauða og ómerka. Hann svaraði mér í grein á miðopnu Morgunblaðsins fimmtudaginn 23. mars og sakaði mig um orðhengilshátt - að hafa hengt mig á eitt orð í grein hans, nánar tiltekið orðið "uppfinning", og bendir á að hann hafi ekki verið að meina það bókstaflega. Ég myndi drepa lesendur úr leiðindum ef ég færi að elta ólar við útúrsnúninga Gauta á máli mínu, þannig að ég sleppi því. En ef ég hef lesið Gauta rétt er afstaða hans í tvítyngisumræðunni þessi: Íslendingar geta ekki orðið tvítyngdir vegna þess að hér eru ekki fyrir hendi nauðsynlegar forsendur fyrir því að börn læri ensku með sama hætti og þau læra íslensku, það er, á heimilinu og í leikskólunum. Þar af leiðandi er tómt mál að tala um að gera íslendinga tvítyngda.

Af þessu má sjá að Gauti gengur út frá ákveðnum skilgreiningum á því hvað tungumál er. Gott og vel, maður verður alltaf að gefa sér ákveðnar forsendur þegar maður tekur afstöðu. En um leið verður að viðurkenna rétt annarra til að ganga út frá öðrum forsendum, og það er ekki hægt að segja einfaldlega að þeir sem ganga út frá öðrum forsendum en maður sjálfur hafi ekki þekkingu til að taka þátt í umræðunni.

Spurninguna um skilgreininguna á því hvað tungumál er má kalla heimspekilega hlið tvítyngisumræðunnar. Nú má vera að Gauti krossi sig og frábiðji sér heimspekilega umræðu, og það er ekki nema sjálfsagt af minni hálfu að hætta að ræða málið við hann. En ég vona að hann umberi smá heimspeki: Það er umdeilt hvernig skilgreina beri tungumál. Ein leiðin hefur verið sú sem Gauti útskýrir þannig að tungumál sé "aðgangur að menningarveruleika". (Í fyrri greininni talaði hann reyndar um aðgang að heiminum, sem mér fannst óskiljanlegt orðalag og hættulega nálægt einhverskonar hughyggju að hætti Berkeleys, en "aðgangur að menningarveruleika" finnst mér miklu betra og skiljanlegra). Þessa skilgreiningu aðhyllast margir og það má færa fyrir henni góð og skiljanleg rök. Svo er til önnur skilgreining, sem ég í Viðhorfinu 9. mars eignaði Wittgenstein. Hún er fólgin í því að líkja málinu við verkfærasett. Þessi skilgreining hefur ekki síst þann kost að vera blátt áfram og auðskiljanleg.

Ég held að Gauti sé fullfljótur að hafna algerlega verkfærasettsskilgreiningunni. Það er auðvelt að sjá að tungumálið er að nokkru leyti eins og verkfærasett. En um leið er það líka, eins og Gauti segir, aðgangur að menningarveruleika. Ég held að þessar tvær skilgreiningar geti farið saman. Það má færa rök fyrir báðum og andæfa báðum kröftuglega. Ég benti á ýmsar leiðir til þess í Viðhorfinu 4. mars, og þess vegna virðist Gauti halda að ég hafi farið "heljarstökk" í röksemdafærslunni, komist í mótsögn við sjálfan mig og fleira fráleitt.

Ef verkfærasettsskilgreiningunni er ekki fortakslaust hafnað heldur höfð með í svolítið víðtækri og margþættri skilgreiningu á tungumálinu breytast um leið forsendur fyrir tvítyngi. Það er til dæmis hægt að tala um að maður sé tvítyngdur þótt maður hafi ekki "nema" það sem kalla mætti "verkfærasettsþekkingu" á einu tungumáli, en um leið "menningarveruleikaþekkingu" á öðru máli.

Og mér er nær að halda að upphafið á allri tvítyngisumræðunni - hugmyndir einhverrar nefndar Viðskiptaráðs Íslands - hafi eiginlega snúist um eitthvað í þessa veruna. Að það væri æskilegt að stuðla að því að Íslendingar öðluðust einhverskonar "verkfærasettsþekkingu" á ensku.

Þeir sem hafa hvað kröftugast andmælt hugmyndum Viðskiptaráðsnefndarinnar hafa aftur á móti að því er virðist gengið út frá því að um væri að ræða að Íslendingar fengju "menningarveruleikaþekkingu" á ensku, og hafa hafnað öllu tali um verkfærasettsþekkingu sem "pidgin-máli" og ekki "eiginlegu máli".

En slík höfnun er óþarfa hindrun í samskiptum fólks af ólíkum menningarheimum. Verkfærasettsskilgreiningin á tungumálinu verður einmitt þeim mun mikilvægari og hjálplegri eftir því sem samskipti fólks af ólíkum menningarheimum færast í vöxt og æskilegt verður að auðvelda slík samskipti og forðast að þau breytist í illvígar deilur. Og enska er einmitt eitt mikilvægasta og skilvirkasta verkfærið sem við höfum aðgang að til að auðvelda samskipti ólíkra menningarheima.

Hvers vegna þarf rithöfund til?

Spurt er að því í Lesbók í dag hvers vegna þurft hafi rithöfund til að benda Íslendingum á það sem Andri Snær bendir á í nýju bókinni sinni. Hvers vegna fjölmiðlar hafi ekki verið búnir að benda á þessi sannindi. Mér er nær að halda að svarið blasi við.

Frægð umrædds rithöfundar - í þessu tilviki Andra Snæs - skiptir jafn miklu máli, ef ekki meira máli, og innihaldið í bókinni hans. Ef nú til dæmis einhver Viðhorfsskrifari Morgunblaðsins hefði tekið sig til og skrifað nokkrar greinar  sem innihéldu nákvæmlega það sama og bók Andra Snæs hefði það aldrei vakið athygli. Hvers vegna ekki? Vegna þess að enginn Viðhorfaskrifari í Mogga er frægur.

Það er nú bara einusinni þannig að á Íslandi eins og í flestum öðrum samfélögum skiptir meira máli hver maður er en hvað maður hefur að segja. Frank McCourt, höfundur Angela's Ashes, sagði einhverju sinni frá því hvað sér hefði fundist það skondið að eftir að hann varð frægur fyrir bókina fóru fjölmiðlar að leita álits hans á hinum aðskiljanlegustu málefnum sem hann hafði ekki fram að þvi talið sig hafa vit á. En hann var orðinn frægur og þar með málsmetandi.

Hvernig stendur á því á málum er svona öfugsnúið farið?

 Málið er vísast flóknara. Til dæmis ræður það miklu að ef rithöfundur fjallar um tiltekið mál þá vekja fjölmiðlar athygli á því með þvi að fjalla um umfjöllun hans og þar með verður umfjöllun hans margfalt meira áberandi en ella. Morgunblaðið hefði ekki getað fjallað um skrif eigin Viðhorfaskrifara með sama hætti og það hefur fjallað um bók Andra Snæs.

Það er eflaust meira í þessu, en ég held að það bíði bara Viðhorfs ...

Alter Ego

Alteregó - heitir það ekki hliðarsjálf á íslensku? - eru merkileg fyrirbæri. Sennilega ekkert frægara en Herra Hyde, myrka hliðin á lækninum Jeckyll. Er það tilviljun eða einhver ríkjandi þáttur í íslensku nútímasamfélagi sem ræður því að nákvæmlega núna eru tvær frægustu persónurnar í dægurmálaheiminum báðar hliðarsjálf? Gilsenegger og Silvía Nótt, það er að segja.

 Getur verið að svo sé komið að eina leiðin til að vekja almennilega athygli í íslenskum afþreyingariðnaði nú um stundir sé að vera svo svakalega ýktur og absúrd að fólk verði að koma sér upp hliðarsjálfi til að eiga ekki á hættu að týna sjálfu sér í óðagotinu? Eða er þetta til marks um aukna siðvendni, með þeim hætti að ungt fólk velji nú þann kostinn að fara í hlutverkaleik til að fá útrás fyrir allar kenndirnar sem eru vafasamar: Hégómagirndina, sýniþörfina, lostann, yfirlætið, fyrirlitninguna og svo vísast eitthvað sem er einstaklingsbundið. Með því að eigna fáránlegu hliðarsjálfi allar þessar fordæmdu kenndir getur maður fengið útrás fyrir þær án þess að vera sjálfur ábyrgur fyrir þeim.

Og með því að senda Silvíu Nótt í Júróvisjón er þjóðin líka búin að tryggja sig gegn vonbrigðunum sem hún undir niðri gerir ráð fyrir að finna fyrir þegar Ísland rétt eina ferðina vinnur ekki - við getum sagt sem svo: Iss, þetta var nú bara grín - við vorum ekki með í neinni alvöru þannig að það er allt í lagi þótt við höfum ekki unnið (les: þótt við höfum tapað).

Fundaflensa

Á vef New York Times í gær birtist athyglisvert viðtal við breskan lækni sem starfar í Ho Chi Minh í Víetnam og hefur meðhöndlað um tuttugu manns sem voru með fuglaflensu. NYT leiðir að því getum að þar með hafi þessi læknir - Jeremy Farrar - ásamt víetnömskum starfssystkinum sínum líklega meiri beina reynslu af meðhöndlun þessa sjúkdóms en nokkur annar í heiminum. Hann hafi þá líklega meira vit á málinu en flestir aðrir, skyldi mega ætla.

 Í byrjun viðtalsins er höfð eftir Farrar sú kaldhæðnislega athugasemd að þótt fáir menn hafi smitast af H5N1, samtals 183 síðan árið 2003, hafi ekki verið neinn hörgull á fundahöldum um flensuna. Sennilega tíu fundir per hvern smitaðan, segir Farrar. Sjálfur hefur hann haldið tölur á slíkum fundum og segir áhugann á málinu gríðarlegan. En hann segist ekki viss um að allur þessi áhugi sé til marks um að mikil hætta sé í rauninni á heimsfaraldri.

 Farrar hefur fylgst með útbreiðslu H5N1 í Asíu í mörg ár og segist telja ólíklegt að það gerist sem talað er um að hætta sé á: Að vírusinn stökkbreytist og fari að smitast milli manna. Og rökin: "Það hafa margir milljarðar af kjúklingum í Asíu smitast og milljónir manna umgengist þá - hér í Asíu erum við í nánum tengslum við fiðurfénaðinn okkar - og innan við 200 manns hafa smitast."

 Það er eitthvað sannfærandi við þetta.

Nornabrækur

Í norðannepjunni sem hefur herjað á Vesturbæinn undanfarna daga hafa safnast nokkrar nornabrækur í tréin í húsagarðinum. Þar berjast þær í vindinum eins og - ja, brækur. Nornabrækur eru altso plastpokarnir sem berast undan vindi og krækjast í tré, girðingar, snúrustaura eða eitthvað annað sem hefur gripanga og sitja þar fastir. Mér skilst að sú hugdetta að kalla þetta fyrirbæri nornabrækur sé komin frá Írlandi. "Witches' Knickers" heitir þetta þar.

Ég fór að hafa orð á þessu yfir morgunmatnum einhverntíma í vikunni og benda heimilisfólkinu á þetta. Margrét, sem bráðum verður fjögurra ára, hefur síðan reglulega athugað hvort "nornanærbuxurnar", eins og hún kýs að kalla þetta, séu enn á sínum stað. Í morgun héngu þær þarna enn.